Morgunblaðið - 08.04.1995, Blaðsíða 4

T
4 D LAUGARDAGUR 8. APRÍL 1995 MORGUNBLAÐIÐ
MEIMNING/LISTIR
í hlutarins eðli -
Studio Granda á Kjarvalsstöðum
Einföld teikning
verður að áþreifan-
legnni veruleika
I vesturforsal Kjarvalsstaða opnar í dag sýn-
------jp------------------------^------------
ingin I hlutarins eðli. Pétur H. Armannsson
greinir frá því að um er að ræða nýjung í
starfsemi Listasafns Reykjavíkur, þar sem
starfandi arkitektum og hönnuðum er boðið
að sýna verk sín í sýningarrými Kjarvalsstaða
á hliðstæðum forsendum og listamönnum í
öðrum greinum sjónlista.
HLUTARINS eðli er sýning á
ljósmyndum, líkönum og til-
löguverkefnum eftir Studio
Granda. Þessi hópur arkitekta
var stofnaður árið 1987 af Margréti
Harðardóttur og Steve Christer. Bæði
útskrifuðust þau frá AA-arkitektaskó-
lanum í London árið 1984, en nemend-
ur og kennarar þess skóla eru þekktir
fyrir að fara óhefðbundnar leiðir í
hönnun. A árunum 1984-6 tóku þau
þátt í þremur hönnunarsamkeppnum
hér á landi án þess að hljóta verð-
laun, en tillögur þeirra vöktu engu
að síður athygli fyrir djarfar og nýst-
árlegar lausnir. Tímamót urðu á ferli
þeirra árið 1987 er þau hlutu 1. sæti
í samkeppni um Ráðhús Reykjavíkur,
en í beinu framhaldi af því fluttust
þau til Reykjavíkur og Studio Granda
varð til. Árið 1989 hlaut tillaga Studio
Granda 1. verðlaun í alþjóðlegri sam-
keppni ungra arkitekta um íbúðarhús
í úthverfi Wiesbaden í Þýskalandi. Þá
hlaut hópurinn 1. verðlaun í sam-
keppni um hús Hæstaréttar íslands
árið 1993. Fremur hljótt hefur verið
um þá athygli sem verk Studio Granda
hafa vakið erlendis, en nefna má að
greinar um verk þeirra hafa birst í
rúmlega fjörutíu erlendum fagtímarit-
um.
Með góðum árangri sínum í sam-
keppnum hefur Studio Granda náð
að skipa sér í fremstu röð meðal
yngstu kynslóðar íslenskra arkitekta.
Meiru skiptir þó að þau hafa fengið
tækifæri til að sjá hugmyndir sínar
verða að veruleika í byggingum. Þetta
skapar þeim einnig vissa sérstöðu inn-
an þess hóps sem þau eiga rætur sín-
ar í, en margir af þekktustu kennurum
og nemendum ÁÁ-skólans í London
hafa sérhæft sig í kennslu og gerð
framsækinna hugmyndaverka án þess
að hafa starfað sem arkitektar að
hönnun bygginga. Gott dæmi um
þetta er Peter Cook, einn helsti kenn-
ari AA-skólans til margra ára og leið-
togi Arehigram-hópsins á 7. áratugn-
um, sem skilgreint hefur fræðilega
hugmyndasmíð sína á sviði bygg-
ingarlistar sem „þjónustuiðnað við
venileikann“.
í sýningarskrá sem gefín er út í
tilefni sýningarinnar á Kjarvalsstöð-
um er að finna yfirlit yfir helstu verk
Studio Granda á því átta ára tímabili
sem hópurinn hefur starfað. Auk Ráð-
húss Reykjavíkur og húss Hæstaréttar
íslands er þar að finna minna þekkt
verk, svo sem innkeyptar samkeppn-
istillögur Margrétar og Steve að
skipulagi Amarhóls, hjónagörðum við
Háskóla Islands og skrifstofubygg-
ingu Alþingis frá árunum. 1984-86.
Af nýrri verkum má nefna tillögu að
uppbyggingu nýs háskólahverfis fyrir
Durham-háskóla á Englandi frá árinu
1994; Hús 19, sem er hugmyndaverk
unnið í samvinnu við Þorvald Þor-
steinsson myndlistarmann og litla við-
byggingu við verslunina Eva-Comp-
any að Laugavegi 42, sem fullgerð
var fyrir skömmu.
Þó svo tíu ár séu e.t.v. ekki langur
tími á heilli starfsævi, einkum þegar
svo ungt fólk á í hlut, má greina
ákveðna þróun í verkum Studio
Granda, þar sem reynsian af því að
starfa sem arkitektar á íslandi og
kljást við flókin tæknileg úrlausnar-
atriði á byggingarstað hefur smám
saman orðið sterkur áhrifavaldur. í
tillögunni að Ráðhúsi Reykjavíkur frá
1987 má fínna ýmis atriði sem eiga
skýrar rætur í hugmyndaheimi AA-
skólans: hugmyndir um gagnsæja
burðargrind er virðist svífa yfir fljót-
andi yfirborði Tjarnarinnar, vísanir í
vængi flugvéla í aðflugi og margþætt-
ur samleikur vatnsfiatar og bygging-
ar. Viðteknum, sígildum fyrirmyndum
um formgerð og rýmislega uppbygg-
ingu ráðhúss er hafnað og í staðinn
sett fram nýstárleg hugmynd um opin-
bera byggingu á Islandi sem stað þar
sem borgin og náttúran mætast. Fátt
er um beinar táknrænar skírskotanir
í byggingunni, utan þess að merki
Reykjavíkur, lóðréttar súlur andspæn-
is gáróttum vatnsfleti, varð höfundum
STUDIO Granda: Viðbygging við tískuverslun Eva-Company,
Laugavegi 42 (1994).
augljóslega tilefni innblásturs. Þá er
slétt, hrá steinsteypan í burðargrind
og útveggjum byggingarinnar hljóð-
látur vitnisburður um þá byggingarað-
ferð, sem mest hefur mótað ásýnd
hinnar norðlægu höfuðborgar á þess-
ari öld.
Ráðhúsbyggingin er að vissu marki
ögrandi í umhverfi sínu, ekki er gerð
tilraun til áð fella form hennar og
mælikvarða að yfirbragði timburhúsa-
byggðarinnar við Tjömina. Hugsunin
er sú að gamalt og nýtt geti vel búið
saman sem skýrar andstæður, sem
og að eyðing og endumýjun séu eðli-
legir þættir í skipulagi borga, líkt og
í hverju öðru lífrænu vistkerfi. Ekki
eru allir sammála slíkum samlíking-
um, en afstaða höfundanna virðist
skýr hvað þetta varðar. í þessu sam-
bandi er þó nauðsynlegt að gera grein-
armun á tvennu. Annars vegar þeirri
skipulagsákvörðun að reisa byggingu
af þessari stærð við Tjömina. Hins
vegar hugmyndafræðilegum forsend-
um þeirrar samkeppnistillögu, sem
valin var af dómnefnd til útfærslu.
Sú háværa gagnrýni sem fram kom
vegna byggingar ráðhússins og rætur
á í réttmætum sjónarmiðum byggða-
vemdar beindist í eðli sínu að fyrr-
nefnda atriðinu. Hún hefur þó að
nokkru leyti haft mótandi áhrif á af-
stöðu fólks til verka Studio Granda,
Byltingarkenndur Beethoven
Rannsóknum á verkum Beethovens hefur fleygt
fram undanfarin misseri og á síðasta
ári vakti mikla athygli ný heildarútgáfa á sinfón-
íunum níu. Arni Matthíasson kynnti sér á
hvem hátt þær em frábmgðnar fyrri útgáfum.
SEINT á síðasta ári kom út
ný heildarútgáfa af sinfón-
íum Beethovens undir stjórn
Johns Eliots Gardiners. Víst
eru það ekki tíðindi í sjálfu sér að
gefin sé út slík heildarútgáfa, þær
eru sennilega eitthvað á þriðja tug
fáanlegar í dag, en útgáfa Gardiners
vekur ekki síst athygli fyrir þá sök
að hún byggist á nýlegum rannsókn-
um á frumhandritum Beethovens og
fjölmargar breytingar gerðar.
Heildarútgáfur á sinfóníum Beet-
hovens eru iíklega á þriðja tug og
óteljandi diskar eru til þar sem finna
má einhverja sinfóníanna. Þrátt fyrir
vinsældirnar eru útgáfurnar nánast
allar meira og minna gallaðar og frá-
brugðnar því er Beethoven upphaf-
iega skrifaði að mati Gardiners.
Hann, og fleiri taka undir, bendir á
að sú útgáfa sem flestir styðjist við,
Breitkopf-útgáfan, sem kom út á ár-
unum 1862 til 1864, sé gölluð að
mörgu leyti; í henni séu fjölmargar
viliur, skrifarar hafi misskilið takt-
merkingar, í sumar sinfóníurnar vanti
jafnvel nokkrar hendingar og áherslu-
merkingar séu ekki réttar.
Framför í flutningi
Á síðustu áratugum hefur orðið
gríðarleg framför í flutningi á tónlist
frá átjándu og nítjándu öld, eftir því
sem menn hafa nýtt hljóðfæri áþekk
þeim sem þá voru notuð. Nútíma
strengja-, ásláttar- og blásturshljóð-
færi eru allmikið breytt frá því sem
tíðkaðist þá; strengjahljóðfæri með
stálstrengi og eflda boga, ásiáttar-
hljóðfæri með gerviefnisskinn og
treystan bol og blásturshljóðfæri með
fleiri loka og breiðari hljóm. Vissulega
eru þetta allt framfarir, en þeir sem
lengst ganga vilja meina að þessar
breytingar verði til þess að ætlun
tónskáldsins náist ekki fram, því þeg-
ar aliar þessar smábreytingar leggist
á eitt verður samhljómur annar og
smáatriði glatist. John Eliot Gardiner
stofnaði hljómsveit sína Orchestre
Révolutionnaire et Romantique 1990
til að leika og taka upp nítjándu ald-
ar tónlist á samtímahljóðfæri. Hljóm-
sveitin er skipuð frábærum tónlistar-
mönnum og upptökur með henni hafa
verið verðlaunaðar víða. Hluti af
brautryðjendastarfi Gardiners með
hljómsveitinni er að byggja upptökur
á sem upprunalegustu handriti til að
tryggja að vilji tónskáidsins nái fram.
Þessi afstaða rekst að sönnu nokkuð
á þá skoðun að það sé stjórnandans
að túlka verkið og sumir, þar á með-
al tónskáldið Ferrucio Busoni, héldu
því fram að nótur tónverks væru ekki
annað en óskýr skuggi guðlegs inn-
blásturs sem stjórnandinn eða flytj-
andinn ætti að leita uppi.
Fjölmargar villur
Ýmisleg vandkvæði eru á því að
leita uppi frumtexta Beethovens,
meðal annars vegna vinnuaðferða
hans. Mozart til að mynda var afskap-
lega mikið snyrtimenni í tónsmíðum
sínum og handrit hans til fyrirmyndar
um frágang og læsileik svo að skrifar-
ar áttu hægt með að skrifa þau upp.
Fyrir vikið snúast vangaveltur um
frumtexta hans og fyrirætlanir yfir-
leitt um smáatriði. Fyrir Beethoven
voru tónsmíðar aftur á móti þrotlaus
vinna og eftir því sem hann þróaði
tónmál sitt urðu skissur og uppköst
flóknari og fyrirferðarmeiri, en eftir
hann liggja líklega um átta þúsund
skissur og mikið verk óunnið við að
greina þær og skýra.
Til að byija með voru handrit Beet-
hovens skýr og auðlæsileg og send
beint til leturgrafara sem bjó til frum-
gerð þeirra og síðar var fjölfölduð.
Eftir því sem verkin urðu flóknari og
heyrnarleysi hans ágerðist urðu hand-
ritin og ógreinilegri. Það varð því að
kalla til skrifara sem hreinskrifuðu
þau fyrir frumgerðina. Það bauð eðli-
lega þeirri hættu heim að allskyns
viliur slæddust inn og rannsóknir
hafa sýnt að ekki voru allar villur
leiðréttar eftir óskum tónskáldsins,
þar á meðal fjölmargar villur sem
fræðingar segjast hafa fundið í nú-
tímahandritum af sinfóníunum.
Ólæsileg rissblöð
Framan af lét Beethoven sér nægja
að skrifa á laus blöð og þegar hann
fluttist til Vínar 1792 hafði hann með
sér mikið safn af slíkum blöðum.
Eftir því sem hann þroskaðist sem
tónskáld fannst honum sem hann
þyrfti að koma meira lagi á skissurn-
ar og þegar hann hóf vinnu við fyrstu
strengjakvartetta sína hafði hann
komið sér upp rissbókum, sem ein-
ungis voru ætlaðar fyrir verk í smíð-
um eða hugmyndir til síðari not'a og
dugði sú lausn vel til að mynda við
smíði þriðju sinfóníunnar, Eroicu.
Beethoven hafði fyrir sið að ganga
John Eliot Beet
Gardiner
úti sér til heilsubótar og til að velta
fyrir sér hugmyndum. Þær skrifaði
hann síðan niður þegar heim var kom-
ið, og þótti illt ef hann gleymdi ein-
hveiju stefi eða úrlausn á heimleið-
inni. Næsta skref var því að fá sér
vasabækur til að skrifa í og upp frá
því vann hann ýmist á laus blöð, í
stórar rissbækur eða vasabækur.
Rissblöð og -bækur Beethoveris
voru lengi vel álitin ólæsileg, enda
oft erfitt eða ógerningur að greina
hvaða stef tilheyrði hvaða verki, því
víða mátti finna hluta og hugmyndir
úr mörgum verkum á sömu síðunni.
Það var ekki fyrr en í lok nítjándu
aldar að þýska fræðimanninum
Gustav Nuttebohm tókst að ráða
hluta gátunnar, en enn er mikið verk
óunnið. Fram að því gengu blöð úr
rissbókunum kaupum og sölum sem
minjagripir; síður rifnar úr bókunum
og blöðum jafnvel skipt í nokkra hluta