Morgunblaðið - 12.10.1995, Blaðsíða 22

22 FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 1995_________________________
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
„Tákn um
siðferðis-
þrek“ í
Slunkaríki
BJÖRG Örvar opnar sýningu í
Slunkaríki á ísafirði laugardaginn
14. október kl. 14.
Þetta er önnur einkasýning Bjarg-
ar Örvar í Slunkaríki, hún sýndi
áður árið 1988. Myndröðin „Tákn
um siðferðisþrek", sem hún sýnir
að þessu sinni, var upphaflega 21
verk unnin á Italíu 1994 og 1995.
Auk fjölda einkasýninga og þátttöku
á samssýningum hér heima og er-
lendis kom út ljóðabókin „í sveit sem
er eins og aðeins fýrir sig“ hjá Bóka-
útgáfunni Bjarti árið 1991.
Sýning Bjargar stendur til 4. nóv-
ember og er opin frá fimmtudegi til
sunnudags frá kl. 16-18.
Þjóðleikhúsið
Afsláttur fyrir
atvinnu-
laust fólk
ÁKVEÐIÐ hefur verið að veita fólki
án atvinnu afslátt af miðaverði á
sýningar Þjóðleikhússins. Um er að
ræða sama afslátt og eftirlaunafólk
og nemendur framhaldsskóla njóta,
sem er hámarksafsláttur. Gildir af-
sláttur ef miði er keyptur á sýning-
ardegi gegn framvísun innritunar-
skírteinis og verður hægt að fá tvo
miða hveiju sinni. Afslátturinn gildir
á allar sýningar leikhússins á leikár-
inu.
í tilefni þessarar nýjungar var
atvinnulausu fólki nýlega boðið að
koma endurgjaldslaust á sýningu á
Stakkaskiptum eftir Guðmund
Steinsson, nýtt leikverk sem meðal
annars fjallar um áhrif atvinnuleysis
á einstaklinginn og hans nánustu.
Tónlist fyrir alla
Blásarakvintett
Reykjavíkur í
Ytri-Njarðvík-
urkirkju
BLÁSARAKVINTETT Reykjavíkur
mun halda tónleika í kvöld, 12. októ-
ber, í Ytri-Njarðvíkurkirkju sem
hefjast kl. 20. Efnisskráin er fjöl-
breytt.
Blásarakvintettinn skipa lands-
þekktir tónlistarmenn, en þeir eru;
Bernharður Wilkinson þverflauta,
Daði Kolbeinsson óbó, Einar Jóhann-
esson klarinett, Joseph Ognibene
horn og Hafsteinn Guðmundsson
fagott.
Kvintettinn hefur undanfarna
daga haldið tónleika og kynningar
í skólum á Suðurnesjum. Nemendur
fá ókeypis aðgang en aðrir geta
keypt miða við innganginn.
Síðasta sýn-
ingarhelgi
SÝNINGUM Kristínar Gunnlaugs-
dóttur, Fom leirlist frá Perú og
Konur og videó, á Kjarvalsstöðum
lýkur nú á sunnudag.
Sýningarnar verða opnar frá kl.
10-18 og verður kaffístofan og safn-
verslun opnar á sama tíma.
Lokasýningar
á „í djúpi
daganna“
SÝNINGUM íslenska leikhússins á
leikritinu „í djúpi daganna" eftir
Maxim Gorkí er að ljúka. Sýnt verð-
ur í kvöld og annað kvöld. Sýnt er
í Lindarbæ í húsnæði Nemendaleik-
húss Leiklistarskóla ísl'ands, en nú
þarf skólinn á húsnæðinu að haida
undir sína starfsemi.
MÓTUN-
ARÁR
Morgunblaðið/Kristinn
„EINKENNILEG mynd“ (Jón Kaldal) 1917-1920.
Eigandi Jón Kaldal yngri.
KJARVAL á mót-
unarárum.
MYNPOST
Kjarvalsstaðir
MYNDVERK
Kjarval. Opið frá 10-18 alla daga
tíl 6. desember. Aðgangur 300
krónur.
ÞAÐ er máttugt líf á Kjarvalsstöð-
um þessa dagana svo sem vera
ber, og æskileg að svo verði til
frambúðar, gleðilegast er að rann-
sóknum á lífsferli Kjarvals skuli
vera haldið áfram. Einhver ládeyða
virðist hafa verið á þeim um ára-
bil, eða allt frá hinni viðamiklu
framkvæmd í sambandi við að 100
ár voru liðin frá fæðingu hans fyr-
ir tíu árum, svo og uppsetningu á
stórum, illa fömum en uppgerðum
teikningum í tíð Einars Hákonars-
sonar.
í ljósi þess, að yfír fimm þúsund
verka Kjarvals eru í eigu borgar-
innar, auk bréfasafns og aðskiljan-
legra heimilda, ætti rannsóknar-
efnið að vera næsta ótæmandi, það
undirstrikar framkvæmdin sem nú
er í gangi svo ekki verður um villst.
Mikilvægast er að sem mest komi
fram, svo þverskurðurinn verði
tæmandi og menn skyldu ekki að
óttast að þurrausa meistarann, því
að þegar um slíkar stærðir er að
ræða er engin botn undir. Sakna
ég þess helst á sýningunni, að eng-
in skólaverk skuli vera frá náms-
árum Kjarvals á Akademíunni í
Kaupmannahöfn, þvi að slík segja
einnig sögu og eru ekki undanskilin
er lífsferill stórmeistaranna í mynd-
list er krufínn, þykja merkileg
heimild. Mikil bót í máli er þó, að
æskumyndir hans eru teknar fram
og það sem hann gerði af eigin
hvötum utan skóla, en þá kemur
eyða sem eru mótunarár hans innan
skólaveggja. Þessi þáttur þykir þó
sjálfsagður í bókum um bóga eins
og Picasso, Matisse, Klee og jafn-
vel Richards Mortensen, svo ein-
hver norrænn meistari nútímalistar
sé nefndur, en hérxeru íslendingar
merkilega viðkvæmir.
Þá hefur loks verið gefín út sýn-
ingarskrá í tilefni upphengingar
verka Kjarvals, en þess hefur mað-
ur saknað lengi. En þá bregður svo
við, að um fræðilega og um sumt
umdeilanlega samantekt og al-
mennan fróðleik er að ræða, en
hins vegar engin sérskrá yfír sjálf
verkin á sýningunni, sem þó telst
drjúg heimild í sjálfu sér, einkum
fyrir þá sök að margar myndanna
eru fengnar að láni. Að sjálfsögðu
eru bein áhrif frá lærimeistaranum
merkjanleg í myndinni Uppstilling
frá 1910, þó ekki sjái þeim kannski
stað um jafn hefðbundið myndefni
nema í sjálfum vinnubrögðunum.
Og aldrei áður hef ég séð æsku-
stílinn, Art Nouveau, settan fram
sem ensk stílbrögð, því að hér var
um mjög alþjóðlega hreyfingu að
ræða, þótt enskir og þá einkum
William Moris hafí átt dijúgan
þátt í þróuninni.
Það er löngu tímabært að setja
upp tæmandi sýningar á okkar
elstu málurum og gefa um leið út
yfirgripsmikla hefta doðranta upp
á nokkur kíló um feril þeirra eins
og tíðkast í útlandinu, og er yfir-
burða heimild um listferil viðkom-
andi, en síður hátimbruð fræðirit
um list þeirra. Gefa þar öllu öðru
frí en skilvirkri og hlutlægri úttekt
og leyfa þeim sem í þeim fletta
að mynda sér skoðanir sjálfír. Slík
útgáfa myndi kynna íslenzka
myndlist betur á alþjóðavettvangi
en ótal bækur og fræðilegar út-
tektir, sem þó eru, vel að merkja,
einnig nauðsynlegar.
Langt er síðan lýnirinn hefur
verið jafn léttur í spori og eftir
skoðun Kjarvalssýningarinnar, því
hér er hreyft við kviku íslenzkrar
listar. Og ekki spillir að í vestari
sal er öllu tímaskyni og stöðluðu
nýbrölti gefíð langt nef af forn-
gildri list frá Péfíi. Miðrýmið býður
svo upp á nýviðhorf á miðaldaleg-
um grunni sem skýtur stoðum
undir það, að fortíðin er jafn nálæg
okkur og mikilvæg og sjálf fram-
tíðin, lifa enda hvor á annarri.
Núið og andráin er svo afstæðið
milli þessara tveggja skauta og
um leið hið forgengilegasta af
hvorutveggja.
Mestan ávinning af þessari sýn-
ingu tel ég vera möguleikana til
samanburðar sem skoðandinn fær
upp í hendurnar, sem gefur honum
tækifæri til rannsókna upp á eigin
spýtur og vekur um Ieið með hon-
um forvitni, kveikir í honum, sem
er hið mikilvægasta við allar slíkar
framkvæmdir. Þá er sýningin ein-
hvern veginn svo blessunarlega
óformleg og mannleg og tel ég að
enginn hefði metið það betur en
sjálfur listamaðurinn.
Menn taki eftir, að Kjarval var
á þessum árum alls óhræddur að
viðurkenna áhrif eða í öllu falli lýsa
hrifningu sinni á öðrum listamönn-
um, sem hann hafði oftar en ekki
gengið í smiðju til og umformað á
sinn hátt. Hér kemur aðdáun hans
á Munch ljóslifandi fram í ýmsum
myndum, eins og „Höll vindanna“
(1918) og „Móðir og böm“ (1920),
en það er líkast sem síðastnefnda
myndin hafí gengið í gegnum ferli
sem Munch nefndi „hrossakúr", en
þá lét hann myndir sínar veðrast
utan dyra. Þótt Kjarval segði
Munch mestan meistara norskrar
og jafnvel norrænnar listar, svo sem
kemur fram í grein sem hann skrif-
aði 1915 í ísafold, “Norsk listsýning
í Höfn“, höfðaði Harald Sohlberg
(1869-1935) alveg sérstaklega til
hans með sínum blíðu náttúru-
stemmningum, svo sem sér stað í
ýmsum útgáfum fyrstu landslags-
mynda frá heimahögum. Er mjög
miður að lykilmyndir Sohlbergs eins
og Vetramótt í Rondane (1900)
og „Blómaregn í norðri“(1905),
skyldu ekki rata á sýninguna Ljós-
ið í norðri á Listasafni Islands, en
þær voru báðar með á upprunalegu
sýningunum á Spáni. Einnig mynd
hans „Næturglóð" (1893) er var á
SJÁLFSMYND frá
mótunarárum.
framkvæmdinni „Norrænar stemn-
ingar“, sem gisti London, Diissel-
dorf og París 1986 -87. Hér er í
senn um áhrif og skyldleika að
ræða, svo sem fram kemur í allri
þróaðri list og hann má helst fínna
í myndunum Strandatindar og Dyr-
fjöll, sem báðar eru sagðar frá
1914 og Snæfellsjökull frá 1919.
Þá var Kjarval ekki síður snort-
inn af táknsæinu (symbolismanum)
en svo margir samtíðarmenn hans
á Norðurlöndum, þótt áhrifín komi
hvergi nærri jafn greinilega fram
og hjá Einari Jónssyni. Hér var um
sameiginlega uppsprettu að ræða
en það getur verið misvísandi að
spyrða þessa listamenn saman, þótt
Einar hafí vafalítið haft einhver og
jafnvel mikil áhrif á Kjarval. Minna
má á að Einar, Ásgrímur og Kjarv-
al leituðu allir í smiðju franska
málarans Gustave Moreau (1826-
1898), en áhrifa frá honum gætti
mjög í danskri og norrænni list
fyrir og eftir aldamót, og var hér
bæði utn bein og óbein áhrif að
ræða. Áhrifa rómantíska tímabils-
ins og táknsæisins eru gegnum-
gangandi í list þeirra allra frá þess-
um árum, og þá er stutt í drau-
mana og ófreskar verur.
Tímaskeiðið sem Kjarval var að
taka út listrænan þroska, var tíma-
bil meiri geijunar og uppstokkun-
ar, en dæmi eru til í allri listasög-
unni, og það er merkilegt að ein-
hveijir finni jafn næmum lista-
manni það til lasts að drekka í sig
áhrif úr mörgum áttum, - vera
sundurleitur og aldrei sjálfum sér
líkur.
Hér er um þvermæli að ræða,
því Kjarval var að upplagi það sem
nefnt hefur verið „artisti" og ég
hef endurtekið skilgreint í umfjöllun
um list hans hér á síðum blaðsins,
og slíkir eru eins og ryksugur á
áhrif úr öllum áttum. Af eldri kyn-
slóð má nefna Picasso, sem fann
ölium athöfnum sínum stað í áhrif-
um annars staðar frá „improviser-
aði“ aldrei að eigin sögn, nær okk-
ur er svo t.d. Sigmar Polke (f. 1942)
frá Neðrislésíu, en öllum þrem var
það sameiginlegt að þróa með sér
sterk stíleinkenni.
Einnig geta málarar komist að
keimlíkri niðurstöðu í rannsóknum
sínum á áhrifamætti stemmninga
á myndfleti, og hér geta menn
rýnt í vatnslitamynd Kjarvals
„Sterling í þoku“ (1912), og borið
saman við svipað myndefni „Bate-
aux“ (bátar) í meðförum hins nafn-
togaða Nicolas de Stáel (1914-
1955), sem er frá dánarári hans
heilum 43 árum seinna. En Kjarv-
al notaðist svo aftur í mynd sinni
við formgerð Turners.
Næmi Kjarvals á samtímann
kom einnig fram í skoðunum hans
á byggingarlist, en hér var hann
framsýnni og jarðbundnari en
margur lærður húsameistarinn.
Hárrétta tel ég þá ályktun hans,
„að byggingarlist skuli fara vel að
lögum íslenzkrar náttúru, en vera
fáguð og fulikomnuð í hugskoti
manns. . . . Því innst í huga og
hjarta er byggingarlistin, sem þarf
morgunsól, svo línurnar sjáist og
prýði heiminn". Honum fannst ís-
lendingar undarleg þjóð er vert
væri að hjálpa, og sem bæri virð-
ingu fyrir öllu öðru en sjálfri sér
og arfi fortíðar. „Í veruleik hins
ytra lífs eigum við ömefni landsins
í arf,- fjallborgirnar, víðáttuna
milli tindanna,- hin síopnu torg
fyrir framtakssama hönd. Fyrir
útigang og stöðul, og íslenzka
mjaltakonu, en hlýjan burstfagran
bæ.“ Hér er Kjarval á sömu nótun-
um og margur brautryðjandinn í
húsagerðarlist á Norðurlöndum,
svo sem hinn nafnkenndi fínnski
Eliel Saarinen, er leitaði til hefðar-
innar og efnanna í fmnskri nátt-
úru, skóganna, bergtegundanna,
og jafnvel villijurtanna, og hafði
ekki einungis mikil og merkjanleg
áhrif á finnska byggingarlist held-
ur varð að þjóðsögu í Ameríku,
eftir að hafa hrökklast á brott frá
föðurlandi sínu. Kjarval hafði eins
og fleiri á þessum árum brennandi
þrá til eflingar sjálfstæði íslenzkr-
ar þjóðmenningar, þannig að ís-
lendingar yrðu ekki eftirbátar ann-
arra þjóða í þeim efnum, og hefur
séð hér mikla mögufeika. Þær hug-
myndir sem hann reifaði voru djúp-
hugsaðar og markverðar, þótt ekki
hlytu þær hljómgrunn og hafa
vægast sagt átt erfítt uppdráttar
fram að þessu, því smekkur þjóðar-
innar er sem fyrr í órækt.
„Hér mátti lifa með framtíð í
hugskoti, út yfir meðalmannaæfi,
- einhvem þurfti til að vekja okkur
sem er árrisulli en fjöldinn." Kjarv-
al mátti lifa það, að dregið var dár
að þessum skoðunum hans, og leit-
að var nær alfarið til erlendra fyrir-
mynda um húsagerð og hönnun,
sem skrifa má á reikning „trúgirni
og meinleysis“ eins og hann orðaði
það sjálfur.
Að Kjarval væri með á nótunum,
er sömuleiðis snemmborinn áhugi
hans á kúbismanum til vitnis, en
þessu tímabili í list hans hefur
verið gefínn alltof lítill gaumur,
því hér eru fyrstu skrefín tekin til
núlista í íslenzkri list. Tilhneiging-
in til hins skreytikennda má svo
heimfæra til tilrauna í þá áttina á
tímabilinu, er málarar reyndu að
sameina kúbisma og hönnun, svo
sem Sonya Delaunay, sem svo
fæddi af sér skreytistílinn „Art
Déco“, en hugtakið varð til á með-
( an stóð á sýningu nútíma listiðnað-
ar og iðnhönnunar í París 1925.
Málverkið „Einkennileg mynd“
sem er af Jóni Kaldal ljósmyndara,
er þannig nærtækt dæmi um sam-
runa kúbisma og skreytistílsins.
Sýningunni lýkur með nokkrum
málverkum frá Þingvöllum, mál-
uðum þjóðhátíðarárið, og er það
vel við hæfí, því nú var mótunará-
rum Kjarvals lokið og fram var
kominn fullþroskaður íslenzkur
málari. Við tók sá rúmi áratugur
sem margir álíta hápunktinn á ferli
listamannsins.
Bragi Ásgeirsson