Morgunblaðið - 13.01.1996, Blaðsíða 8

8 D LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Málað eftir
smekk fjöldans
ALEXANDER Melamid og Vitaly Komar.
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
*
I dag verður fallegasta og ljótasta málverk íslensku þjóðarínnar
opinberað á Kjarvalsstöðum. Þóroddur Bjamason hitti mssnesku
listamennina Vitaly Komar og Alexander Melamid, sem unnu verk-
ið eftir ítarlega skoðanakönnun á bví hvað fólk vildi sjá í góðu lista-
verki. Sambærilegar kannanir hafa þegar farið fram í fjölda landa
og stefnan hefur verið sett á að gera fallegasta og ljótasta málverk
í heimi fyrir aldamót.
EIR HAFA verið starfandi
listamenn síðan á seinni
hluta sjötta áratugarins
og hafa lengst af unnið
saman. í Sovétrikjunum fyrrverandi
unnu þeir í undirheimunum vegna
opinberrar stefnu stjórnvalda þar í
landi sem þótti fátt áhugavert í
málverki nema glaðbeittar og
ákveðnar hetjur í anda sósíalreal-
isma. Þeir fluttu frá Sovétríkjunum
árið 1977 og urðu fljótt heimsþekkt-
ir fyrir ádeilumálverk sín á kommún-
ismann og ráðamenn hans og hafa
tekið sér ýmislegt furðulegt fyrir
hendur í gegnum árin. Rannsókn
þeirra á myndlistarsmekk fjöldans
hefur vakið mikia athygli enda verk-
ið unnið á vísindalegan hátt með
hjálp hins þekkta verkfæris sem
skoðanakannanir eru í nútímasamfé-
lagi.
Hannes Sigurðsson listfræðingur
hefur haft veg og vanda af komu
þeirra hingað til lands og umsjón
með gerð könnunarinnar sem unnin
var af Hagvangi hf.
Rödd Guðs
„Við trúum því að lýðræðið sé
ennþá besta þjóðfélagskerfi sem völ
er á. Við viljum gera okkar list á
sama hátt, lýðræðislega. Það er mjög
mikilvægt að hafa öflugt verkfæri
,eins og skoðanakannanir eru, til að
vita hvað fólkið vill. Það er mikill
léttir að vinna á þennan hátt því
fólkið sjálft ber ábyrgð á verkinu
hvort sem það er gott eða vont. Við
erum einungis í þjónustuhlutverki. I
Róm til forna var sagt að rödd fólks-
ins væri rödd Guðs og enn eimir eft-
ir af þessari trú,“ sögðu listamenn-
irnir.
Þið eruð því að nokkru leyti að
vinna undir stjóm Guðs?
„Við tjáum okkur með hjálp talna.
Platón sagði að alheiminum væri
stjómað af tölum. Tölur eru frábær-
ar því þær eru saklausar, ljúga ekki
og eru alltaf fallegar."
Fyrsta verk þessarar tegundar
gerðu þeir fyrir tveimur árum en
fyrir þann tíma þjónuðu þeir elítunni
f New York að eigin sögn. „Við
gerðum þá athyglisverðu uppgötvun
að eftirsóttasta myndin er mjög lík
í öllum -löndum sem kannanir hafa
verið gerðar í, en sú síst eftirsótta
er ætíð mjög ólík. Englar eru alltaf
eins en skrýmslin margvísleg. ímynd
þess illa er mismunandi eftir lönd-
um.“
I íslensku myndinni eru atriði sem
em alls óskyld íslandi. Reynið þið
ekkert að-líkja eftir myndlistarhefð
hvers lands eða umhverfi?
„Fólkið biður t.d. aldrei um eigið
landslag I myndimar, eða veðurfar.
Landslagið og myndimar em draum-
kenndar, ímynd hins fullkomna.“
Skoðanakönnun sem þessi hefur
aldrei verið framkvæmd hér á ís-
landi áður. Með verkinu hefur þjóðin
því eignast í fyrsta sinn tölfræðilega
úttekt á, ekki einungis hvernig verk
séu best eða verst, heldur einnig á
ýmsu því sem snýr að myndsmekk
og myndlistarþekkingu landans.
„Efnið er áhugavert og á örugg-
lega eftir að verða notað í framtíð-
inni,“ segir Komar, „Égget fullvisað
þig um að þetta er 100% sögulegur
viðburður. Fólki líkar hugmyndin
en finnst verkin hræðileg," segir
Melamid og hlær, „fólkið getur ekki
séð málverkin sem eitthvað sem á
eftir að batna með tímanum þó sag-
an sé sífellt að sanna hið gagnstæða
og því trúum við. Þær eru framúr-
stefnulegar því þær eru kitsch,
(glysgjörn og ofhlaðin alþýðulist).
Kitsch er það eina sem getur farið
I taugamar á fólki á sama tíma og
það er einmitt sú list sem það safn-
ar að sér.“
Þeir Komar og Melamid ætla að
halda áfram að vinna að þessum
verkum I fleiri löndum næstu tvö
árin og stefnan er sett á að búa til
eftirsóttasta og síst eftirsótta mál-
verk heimsins fyrir aldamót. Þeir
sögðu að könnunin væri inni á inter-
netinu og þar gæti fólk tekið þátt í
henni. Ur þeirri könnun ætla þeir
að vinna internet-málverk. Einnig
hafa þeir staðið fyrir fundum með
fólki og málað eftir óskum þess.
„Við erum að reyna að breyta ímynd
listamannsins. Við erum ekki aristo-
kratar heldur erum við lýðræðislega
kosnir listamenn sem ganga á milli
fólksins líkt og stjórnmálamenn til
að vita hvað það vill til að við getum
svo uppfyllt óskir þess á móti.
Þeir vinna að ótal öðrum verkefn-
um auk þessara málverka eftir vali
fólksins. Þeir mála málverk af leið-
togum og mikilmennum og einnig
mála þeir málverk með fíl. „Við
málum saman allir þrír. í Ameríku
er það þekkt fyrirbæri að láta fíla
mála. Við fengum einn sérþjálfaðan
lánaðan. Þetta eru bestu málverkin
okkar. Hann er miklu betri málari
en við því hann er saklaus og óspillt-
ur. Þetta er dæmigert samvinnuverk-
efni líkt og samvinnuverkefnið með
Islendingum. Allir iistamenn, sem
ganga með þá grillu að þeir séu sjálf-
stæðir og engum háðir, hafa rangt
fyrir sér. Þeir nota það sem þeim
var sagt af kennurum sínum, reynslu
af samtölum við félaga og kollega,
liti, bursta og striga sem er allt fram-
leitt af iðnverkafólki. Allt samfélagið
okkar er samvinnuverkefni.
Hvernig hafa listamenn og sýning-
arstjórar tekið þessu framtaki ykkar?
„Þeir halda að við séum að gera
grín að fólki en það erum við ekki
að gera því við höfum tapað okkar
sannfæringu um það hvað er gott
og slæmt, rétt og rangt og leitin að
sannleikunum heldur áfram og þetta
er einn liður í því, leit að sannleika
og því hreina og tæra.“
Þegar almenningur ræðir um list
við listamenn eða áhugamenn um
myndlist verður hann oft óöruggur
og bregður sér gjarnan í vamarstöðu
í stað þess að ræða um myndlist á
opinn og eðlilegan hátt. Kunnið þið
einhverja skýringu á þessu?
„Fólk hvíslar alltaf í söfnum vegna
þess að fólk er hrætt við eitthvað.
Andrúmsloftið er eins og þama séu
verk sem em útvalin af einhveiju
ofurmenni til að hanga á veggnum
og það vill ekki ónáða það. Listasöfn
em lík grafreitum og kirkjum og
þessvegna er fólk hrætt við að tala
hátt. Öll listaverk í kirkjum em þar
til að réttlæta tilveru Guðs þannig
að allt sem þú setur inn í kirkju verð-
ur á einhvern hátt heilagt. Þegar
kirkjan og ríkið vom aðskilin urðu
söfnin til og tóku við listinni og þá
var það ekki Guð sem verið var að
dýrka heldur snillingurinn. Þetta er
alveg sami hluturinn.
Hver em raunvemleg skilaboð
ykkar til fólksins með myndlist ykk-
ar, nú þegar er að líða að aldar- og
árþúsundaskiptum?
„Listamenn em komnir í sjálfheldu
líkt og nútímalistin sem slík. Við
eram að endurtaka okkur í sífellu.
Þetta er búin að vera stöðug endUr-
vinnsla á eldri stílum og stefnum
alla þessa öld. Við þurfum að koma
með nýjar hugmyndir fram á sjónar-
sviðið því annars deyr listin."
Listamennimir verða kynntir bet-
ur I Lesbók Morgunblaðsins eftir viku
ásamt því að birtar verða spurning-
amar úr könnuninni og gerð grein
fyrir svömm við hverri þeirra.
VETTVAIMGUR
Hinn umtalaði Don Juan
Það er spurning hvort veki meira umtal, flagarinn Don Juan eða sýningin Don Juan.
Hér er eilítið minnst á persónuna en aðallega rætt um sýninguna og viðbrögðin við
henni. Meðal annars er spurt um hlutverk leikstjóra og gagnrýnanda.
ALLTAF skal listgagnrýnendum öðra
hveiju takast að komast í sviðsljós-
ið með einhveijum hætti; oft em
það tilfínningaþmngnar upphróp-
anir og röklitlar staðhæfingar sem fyrst og
fremst vekja athygli en í þetta skiptið er það
einnig almennt fúllyndi gagnrýnanda. Það
virðist hafa verið mjög svo neikvæður dómur
leiklistargagnrýnanda Dagsljóss Ríkissjón-
yarpsins, Jóns Viðars Jónssonar, um jólaleik-
rit Þjóðleikhússins, Don Juan, sem fyllti
mælinn hjá forráðamönnum Þjóðleikhússins.
í dómi sínum sagðist Jón Viðar meðal ann-
ars ekki vera sáttur við túlkun leikstjórans
litháíska, Rimasar Tuminas, á aðalsöguhetju
verksins, Don Juan, sem Jóhann Sigurðarson
lék og sagði hann hengslast um á sviðinu
eins og dópista. Jón Viðar sagði einnig að
sér hefði leiðst á sýningunni enda hefði hún
verið allt of löng, hann talaði um tónlistina
í hénni sem hávaða og sagðist ekki fara í
leikhús til að horfa á leikmyndina þegar
hann var inntur eftir áliti á henni.
Jón Viðar taldi sömuleiðis að leikritið væri
ekki lengur Don Juan eftir Moliére heldur
Don Juan eftir Rimas Tuminas. Gunnar Stef-
ánsson, starfsbróðir hans hjá Tímanum, tek-
ur undir þetta og gengur svo langt að kalla
sýninguna „skáldskap leikstjórans" og varpar
fram þessari kostulegu spurningu í lok dóms:
„Kannski ætti leikstjórinn frekar að semja
leikrit sjálfur?“
. Gunnar telur enn fremur að „íslenskir leik-
húsgestir hafi tæpast forsendur til að meta
nýstárlega túlkun á þessu verki" þar eð hann
ætli að það hafí aldrei verið sett á svið í
Reykjavík áður. Hér vanmetur gagnrýnandi
þekkingu og dómgreind hins almenna áhorf-
anda stórlega; gera má ráð fyrir að flestir
þekki hvaða karaktereinkenni flagarinn Don
Juan hefur til að bera enda er hann ein þekkt-
asta persóna heimsbókmenntanna - mætti
jafnvel segja að hann væri orðinn að eins
konar bókmenntastofnun - og hefur komið
fyrir í fleiri verkum en þessu eftir Moliére.
Er skemmst að minnast kvikmyndar sem
sýnd var hér í borg á fyrra ári við miklar
vinsældir.
Það er augljóst að frumleg túlkun Rimasar
á Don Juan hefur komið þeim Jóni Viðari
og Gunnari á óvart. Kannski hefur hún farið
svo í taugamar á þeim þess vegna. Það vek-
ur hins vegar furðu mína hvernig þeir líta á
hlutverk leikstjóra í leikhússtarfínu. Jón Við-
ar virðist ekki líta svo á að leikstjórinn eigi
að leggja mikið upp úr túlkun á verkinu sem
hann er að setja upp. Þannig þykir honum
bera full mikið á Rimasi og túlkun hans í
uppfærslunni á Don Juan og kennir sýning-
una við leikstjóraleikhús. Gunnar tekur undir
þetta viðhorf í sinni gagnrýni og þykir nóg
um „persónulegar pælingar“ Rimasar í upp-
færslunni. Sennilega telja þeir réttast að leik-
stjórinn láti fara sem minnst fyrir sér og
sínum hugmyndum um verkið í sýningunni;
hann sé aðeins eins konar verkstjóri sem eigi
að reisa handrit leikritsins við á sviðinu, eins
og einn leikhúsmaður orðaði það í mín eyru.
Þá tegund leikhúsuppfærslu mætti þá
kannski kalla iðnaðarleikhús. En væri ekki
alveg eins hægt að lesa leikritið á bók heima
í stofu eins og að fara á slíka sýningu?
í grein sem Jórunn Sigurðardóttir skrifaði
í Tímarit Máls og menningar um leikárið
1993-94 (4. hefti 1994) er ijallað um sýningu
Rimasar á Mávi Tsjekhovs í Þjóðleikhúsinu.
Þar segir Jómnn réttilega að leiklistarfólk
geti ekki haft það að markmiði í sjálfu sér
að koma á óvart en í dag sé það kannski
samt sem áður „mikilvægasta forsendan fyr-
ir því að leikhúsið hafi einhver áhrif“. Jórunn
talar um að það sé nauðsynlegt að reyna
eitthvað nýtt í leikhúsi en kvartar jafnframt
undan því að það sé erfiðara fyrir íslenska
leikstjóra að breyta út af hefðbundnum túlk-
unarleiðum en erlenda; „það er eins og hér
þurfí alltaf útlending, einhvern allsendis
ókunnugan til að íslenskt leikhúslistafólk
gefí sig aðferðinni á vald“. Ef marka má
ummæli Rimasar í nýlegu viðtali við Morgun-
blaðið um að íslensku leikararnir, sem hann
vann með að uppsetningu Don Juan, hafi
verið of undirgefnir, hafí ekki verið nógu
virkir í þeirri samræðu sem hann telur grund-
vallaratriði æfíngaferlisins, hefur þetta ekki
gengið eftir. Kannski er það vegna þess að
íslenskt leikhúslistafólk á því ekki að venjast
að leggja alla sína „leyndardóma og upplýs-
ingar um listina" í verkið svo notuð séu orð
litháíska leikstjórans; það á því ef til vill
ekki að venjast að vinna með leikstjóra sem
leggur jafn mikið upp úr túlkun eða skap-
andi úrvinnslu og Rimas.
Ég er viss um að íslenskt leikhúsfólk á
eftir að vinna vel úr þeirri reynslu sem það
hefur fengið af samstarfí sínu við þremenn-
ingana frá Litháen. Hlutverk gagnrýnenda í
þeirri úrvinnslu er að reyna að greina aðferð
þeirra og benda á veikleika hennar. Þeir
gera hins vegar lítið gagn með því að lýsa
tónlist sýningarinnar sem hávaða og neita
að fjalla um leikmyndina sem sjálfstæðan
þátt hennar. Að líkja Don Juan í túlkun Jó-
hanns Sigurðarsonar við dópista er útúrsnún-
ingur sem er varla hægt að taka alvarlega,
auk þess sem orðalagið lýsir fádæma virðing-
arleysi gagnrýnanda fyrir umfjöllunarefni
sínu - en virðingin er höfuðdyggð gagnrýn-
andans. Gagnrýni á leikstjóra fyrir að birta
skilning sinn á verkinu I sýningunni er held-
ur ekki hægt að taka alvarlega; hún lýsir
að minnsta kosti mjög undarlegri skoðun á
hlutverki leikstjóra. Fyrir forvitni sakir mætti
kannski að lokum spyija viðkomandi gagn-
rýnanda um það hvaða hlutverki hann telji
sig gegna í stöðu sinni í Dagsljósi Ríkissjón-
varpsins.
v ÞH