Morgunblaðið - 22.03.1996, Blaðsíða 42

42 FÖSTUDAGUR 22. MARZ 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
RAGNHILDUR
ÓSKARSDÓTTIR,
RÓSKA
+ Ragnhildur
Óskarsdóttir,
Róska, fæddist í
Reykjavík 31. októ-
ber 1940 og ólst þar
upp. Hún lést í
Reykjavík 13. mars
síðastliðinn. For-
eldrar hennar eru
Óskar B. Bjarnason
og Sigurbjörg Em-
ilsdóttir. Róska á
tvær yngri systur,
Borghildi, sem er
myndlistarkona, og
Guðrúnu, sem er
lyfjafræðingur á
Höfn.
Fyrri eiginmaður Rósku var
Gylfi Reykdal og eignuðust þau
árið 1963 soninn Höskuld
Harra sem hún lætur nú eftir
sig. Eftirlifandi eiginmaður
Rósku er Manrico Pavalettoni
frá Ítalíu.
Róska stundaði listnám á It-
alíu og í Tékkóslóvakiu á sjö-
unda áratugnum og hefur helg-
að líf sitt listum, aðallega
myndlist og kvikmyndagerð.
Síðustu þrjátíu árin hefur hún
að mestu verið búsett í Róm.
Útför Ragnhildar Óskars-
dóttur, Rósku, fer fram frá
Dómkirkjunni í Reykjavík í dag
og hefst athöfnin klukkan 15.
Þú mikli eilífi andi
sem í öllu og alls staðar býrð
þinn er mátturinn, þitt er valdið
þín er öll heimsins dýrð
þú ríktir frá upphafi alda,
ert allra skapari og skjól
horfir um heima alla
hulinn myrkri og sól.
Hver bæn er bergmál af einni
tilfinningu og trú.
Allt lofsyngur lífið
og lífið ert þú
þú mikli eilífi andi
sem í öllu og alls staðar býrð
þinn er mátturinn, þitt er rikið
þín er öll heimsins dýrð.
hafði hún þá fundið
farveg í róttækri
stjórnmálastefnu sem
hún gekk til liðs við
af allri sinni hrifnæmu
ungu sál. Hugarheim-
ur listamannsins, vonir
hans og draumar hafa
löngum skarast illa við
hinn borgaralega
hugsunarhátt, það
fékk Ragnhildur eins
og svo margir aðrir að
reyna. Hún var gædd
skapgerð og eðli lista-
mannsins í ríkum
mæli, ofurnæm, ör-
geðja og óstýrilát.
Fijótt skapandi hugarflug og
skáldlegt ímyndunarafl lyftu henni
ýmist upp í svimandi hæðir, þar sem
allt var mögulegt, ljúft og leikandi
létt, þar sem listrænir hæfileikarnir
fengu notið sín til fullnustu eða
þeir hrundu henni niður í svart-
nætti örvæntingar og efasemda um
eigið ágæti og ákvarðanir. Listin
er harður húsbóndi og óvæginn.
Ragnhildur gekk henni á hönd í
fullri einlægni, einörð og bjartsýn,
á að vinna aðra til fylgis, braust
áfram þrátt fyrir mikinn mótbyr
oft og tíðum, andstöðu og erfiðleika.
Ég minnist.Ragnhildar sem full-
mótaðrar, þroskaðrar konu, sem
hafði gengið í gegnum mikla erfið-
leika og sorg. Sjúkdómur hennar
var hinn mikli Stóri-dómur í lífi
hennar, og enginn veit hversu djúp-
tæk áhrif hann hefur haft á líf
hennar, hversu mjög hann hefur
vængstýft hana.
Ragnhildur var alltaf hin sama í
huga mínum, litla fallega telpan
mín, leitandi - spyijandi - einlæg -
heil og sönn. Þannig mun minning
hennar geymast í hjarta mér um
ókomna daga.
Ég sendi systur minni og fjöl-
skyldunni hjartanlegar samúðar-
kveðjur og bið góðan Guð að halda
sinni verndarhendi yfir þeim öllum.
Guðrún Emilsdóttir
frá Stuðlum.
Mig langar til að minnast með
nokkrum orðum kærrar systurdótt-
ur minnar Ragnhildar Óskarsdótt-
ur, sem lést þ. 13. þessa mán. Ég
minnist yndislegrar telpu sem hafði
hlotið í vöggugjöf dýrmætar gjafir,
andlegt og líkamlegt atgervi og fjöl-
breytta hæfileika til munns og
handa. Heilladísirnar höfðu sannar-
legar verið örlátar við þessa litlu
stúlku sem fæddist inn í öryggi
foreldraheimilis þar sem umhyggja
og ástríki umvöfðu hana frá fyrstu
stundu. Bernskan var ljúf og æsku-
árin gáfu fögur fyrirheit, því það
kom snemma í ljós hve bráðgjör
hún var, næm og fróðleiksfús og
forystuhæfileikarnir miklir. En
óblíð örlög mættu henni ungri að
árum.
Hún hlaut alvarlega höfuðáverka
í slysi sem hún varð fyrir, svo hún
beið þess aldrei bætur en þurfti æ
síðan að gjalda afleiðinganna í þrá-
látum veikindum, sem settu mark
sitt á allt líf hennar og breyttu því
til hins verra. Listrænir hæfileikar
Ragnhildar komu snemma í Ijós.
Það kom því eins og af sjálfu sér
að hún veldi sér að lífsstarfi örðuga
og oft þyrnum stráða braut lista-
mannsins. Hún stundaði listnám hér
heima og erlendis bæði í Tékkóslóv-
akíu og Ítalíu, aðallega í myndlist
rog kvikmyndagerð.
Ég minnist Ragnhildar sem ungr-
ar baráttukonu sem átti sér þá ósk
heitasta að brenna allar brýr að
baki, láta hvorki fortölur, fordóma
né fjárhagsvanda verða sér fjötur
um fót, né hindra í að ná markinu
sem hún hafði sett sér. Hún var
víkingur til vinnu og afkastamikil,
' þegar hún mátti því við koma.
Frelsisþörf sinni og sköpunarþrá
Róska var baráttukona og lista-
kona. Hún barðist fyrir betra hlut-
skipti fólks og gegn valdbeiting-
unni, gegn hroka valdhafa og vald-
stétta. Sumir mundu segja að hún
hafi beitt list sinni í baráttunni.
Réttara er að iist hennar og bar-
átta voru eitt, og samtvinnuð henn-
ar lífi. Það er ekkert líf án baráttu,
engin barátta án ástar. Astartján-
ingin, hvort sem hún var til frelsis-
ins og uppreisnarinnar eða til mann-
eskjanna eða til landsins eða til
sögunnar eða til gömlu kommanna
og baráttumannanna, hún var
hennar list. Innihaldið var alltaf hið
sama þótt aðferðirnar mótuðust af
aðstæðum hvers tíma. Æskumynd
um ást í svefnpoka, fullorðinsmynd
af fólki í villtum dansi, og ástþrútn-
ar varir hennar frá síðari árum
voru óður til ástarinnar og til lífs-
ins. Rauðspreyjaður flötur framan
á linsu í sjónvarpstökuvél hjá
bandaríska hernum á Keflavíkur-
flugvelli var baráttulist, sem stöðv-
aði sjónvarpsútsendingu í klukku-
tíma, en var framlag til baráttunnar
gegn hersetunni og gegn þjóðar-
morði þessa sama hers í Víetnam.
Veggspjald um verkamann, sem er
á flótta með fjölskyldu sína til Ástr-
alíu undan atvinnuleysi áranna fyr-
ir 1970. Veggspjöld um hetjurnar
Che Guevara, Ho Shi Minh og hina
nöktu birnu. Dreifirit og blöð til að
styrkja baráttu launafólks. Allt var
þetta list baráttunnar. Einu sinni
var kvikmyndin Sóley þessi barátta.
Ein af fyrstu kvikmyndunum í ís-
lenska kvikmyndavorinu. Engir
styrkir, ekkert framlag hinna list-
vænu umboðsmanna peningavalds-
ins, hvorki fyrir né eftir gerð mynd-
arinnar. Peningahallæri og fallnir
víxlar. Róska og vinirnir nokkuð
sárir út úr þeim leik. En allt var
fyrirgefið. Hvílíkur gimsteinn, hví-
lík ást, hvílík barátta. Þarna var
Róska í öllum sínum tilbrigðum.
Barátta alþýðu, gegn yfirvaldinu
og burgeisunum, með ástinni og
erótíkinni, með landinu og ævintýr-
inu. Huldufólkið stóð með alþýð-
unni, ekki bara í baráttunni, heldur
líka með fegurð lífshátta sinna.
Róska var huldukona. Huldukona
sem kom og hjálpaði þeim sem
minna máttu sín og hvarf á braut
án þess að þiggja laun fyrir, önnur
en ást okkar og aðdáun.
Ragnar Stefánsson.
Ótímabært og öllum að óvörum
barst sú harmafregn að Róska
væri öll. Nýafstaðinn var gerningur
í Nýlistasafninu þar sem Róska gaf
okkur hlutdeild í lífi sínu, minning-
um og væntingum. Sögusviðið var
samansafn persónulegra muna,
nærtækt drasl daganna. Gerningur-
inn hófst á leitinni að einhveiju sem
virkar, dömubindi, kveikjara, lögg
í flösku. Tilgerðarlaust vann hún
sig í gegnum þennan hversdagslega
múr, braut flöskur sem urðu á vegi
hennar og sendi skeyti í ýmsar átt-
ir, fór sér að engu óðslega. Gerði
misheppnaðar tilraunir til að hitta
í mark með táknrænum örvum, lita-
sprautum sem létu illa að stjórn.
Eftir japl og jaml og fuður vatt hún
sér í fortíðina, varpaði á auðan
striga ljósmyndum af kærum
augnablikum. ítalskir félagar, leik-
arar, trúðar og ástvinir, náttúran
og umhverfíð áttu þar stuttan stans.
Með pensil í annarri hendi og lit í
hinni endurskapaði hún tilfallandi
brot úr hverri mynd - brot við brot,
mynd eftir mynd og úr varð heild
sem enginn sá fyrir, síst af öllu hún
sjálf - hennar síðasta mynd. En hún
lét þar ekki staðar numið heldur
settist upp á háan koll með gler-
augu í gullkeðju og tók til að pred-
ika - breyttist úr listamannsbóhem
í innblásna kennslukonu. Súrreal-
ismi, pólitík, list, „mig langaði bara
til að segja ykkur þetta“ voru loka-
orðin.
Persónuleg kynni mín af Rósku
voru ekki löng, einungis þijú ár.
Hún kom til dyranna eins og hún
var klædd, brothætt, þokukennd,
htjúf, hjartahlý og einlæg. í burðar-
liðnum voru stór verkefni, annars-
vegar útgáfa bókar, sem hafði
vinnutitilinn „Líf, list og pólitík I
25 ár“, samantekt úr 25 handskrif-
uðum og teiknuðum vinnubókum
hennar í gegnum árin. Hinsvegar
stór yfirlitssýning á verkum hennar
á vegum Nýlistasafnsins 1997. Þær
framkvæmdir verða nú einungis
endurvarp þegar ljósið sem lýsti
innanfrá er slokknað.
Síðasta samverustundin, sátum í
stofu hjá góðvini, lítill hópur og
sungum. „Bella chiau“ vers eftir
vers söng Róska fullum hálsi á
kraftmikilli ítölsku meðan við- hin
hertum á viðlaginu. Þannig skildu
leiðir - ákveðnum áfanga var náð
- og gleðin réð ríkjum.
Ragnheiður Ragnarsdóttir.
Hjarta mitt slær hægar
af því þú ert ekki hér,
eitt og eitt slag hverfur.
Blóð mitt rennur hægar
af því þú ert ekki hér,
einn og einn dropi hverfur.
Burt.
Eftir sit ég ein meðal allra
í söknuði sem þúsund orð fá ei tjáð.
Birna.
Róska var ein þeirra myndlistar-
manna sem stofnuðu Nýlistasafnið
fyrir 18 árum en vegna langdvala
sinna erlendis var hún ekki áber-
andi í starfi félagsins allan þann
tíma. Undanfarin misseri var hún
hinsvegar í hópi ötulli félagsmanna,
kom á flesta viðburði í safninu og
var með stór áform í sambandi við
sýningu sem stendur til að halda á
verkum hennar. Rúmri viku fyrir
dauða sinn hélt hún gerning og
fyrirlestur fyrir fullu húsi. Henni lá
mikið á hjarta en gerninginn byggði
hún á myndum og minningum úr
lífí sínu. Áhorfendur hafa sjálfsagt
fæstir gert sér grein fyrir mikil-
vægi stundarinnar en tímasetningin
gerir þetta kvöld tvímælalaust að
einum af hápunktunum á ferli henn-
ar. Kannski hafði hún eitthvert
hugboð um hvað verða vildi.
Róska var einlæg manneskja sem
t.d. var gott að hafa á fyrirlestrum
og öðrum uppákomum, ekki síst
þegar kom að fyrirspurnum og
umræðum. Athugasemdir hennar,
beint frá hjartanu, léttu oft mjög
uppá andrúmsloftið í salnum. Við
eigum eftir að sakna hennar. Sem
formaður Nýlistasafnsins langar
mig til að þakka Rósku fyrir fram-
lag hennar til félagsins. Aðstand-
endum hennar og ástvinum sendi
ég samúðarkveðjur.
Áslaug Thorlacius.
Allt eins og blómstrið eina
upp vex af sléttri grund.
Fagurt með fijóvgun hreina
fyrst um dags morgunstund.
Þessar þekktu ljóðlínur komu
mér í huga, þegar ég heyrði um
andlát Rósku. „Fagurt með fijóvg-
un hreina fyrst um dags morgun-
stund.“ Einmitt þannig er minning
mín um Rósku frá menntaskólaár-
unum. Fögur sem álfamær, með
jarpt hár, bjart hörund og leiftrandi
augnaráð. Það var eitthvað ævin-
týralegt í fari hennar, eitthvað
óstýrilátt, dularfullt. Hún skar sig
úr hópi námsmeyja. Mér varð star-
sýnt á þessa stúlku. Samt átti ég
þess aldrei kost að kynnast henni.
Horfði á hana úr fjarska. Svo var
hún allt í einu horfin úr hópnum.
Ég vissi ekki hvert.
Mörgum árum seinna stóð hún
skyndilega framan við skrifborð
mitt á skrifstofu Kvikmyndasjóðs
íslands, málari, kvikmyndagerðar-
kona, heimskona með alpahúfu
uppreisnarmannsins, nýkomin frá
ítalíu. Ég þekkti hana auðvitað aft-
ur, en ég skynjaði, að lífið hafði
ekki farið um hana mjúkum hönd-
um. Andlitið var ennþá fallegt, en
sjúkdómar og þreyta höfðu sett
svip sinn á það. Hún hafði lifað
hratt, máske of hratt fyrir þessa
fíngerðu umgjörð. Og nú er hún
horfin af sjónarsviðinu.
Á snöggu augabragði
af skorið verður fljótt.
Lit og blöð niður lagði.
Líf mannlegt endar skjótt.
En Róska lifir áfram. Hún heldur
áfram að vera til í verkum sínum.
Með henni er fallinn í valinn einn
af brautryðjendum íslenzkrar kvik-
myndagerðar. Hún var í hópi þess
unga fólks, sem kom heim frá námi
um miðjan sjöunda áratuginn, með
stúdentabyltingu í farteskinu og
bjartar hugmyndir um betri heim. .
1979 er stofnár Kvikmyndasjóðs
íslands, Þá vorar aftur í íslenzkri
kvikmyndagerð. Strax á næsta ári
fær Róska úthlutað úr sjóðnum til
að framleiða kvikmyndina „Sóley“.
Hún hafði lengi unnið að gerð heim-
ildarkvikmynda um ísland fyrir ít-
alska sjónvarpið. Einnig hafði hún
skrifað handrit að myndinni „Ólafur
Liljurós". Eftir þessa reynslu brann
hún í skinninu eftir að gera sjálf
leikna mynd um fóstuijörðina.
„Sóley“ skyldi verða tákn frelsis
- þjóðfrelsis. Huldufólkið skyldi
verða tákn þess draums, sem býr í
hverri manneskju, draums um
frelsi, sem engum verður þó fært á
silfurbakka. Að eigin sögn langaði
Rósku til að glíma við þessa teng-
ingu á milli undirmeðvitundar og
veruleika. Karlmaðurinn í myndinni
skyldi tákna veruleikann, en konan
drauminn. „Konan er sérstök, sagði
Róska - öðru vísi.“ „Ég vil, að það
sé hlustað á mig vegna þess, sem
ég er - sem konu. Ef ég verð eftir-
líking karlmanns, verð ég alltaf
verri en karlmaðurinn.“
Myndin var frumsýnd hér heima
á jólunum 1982. Skömmu seinna
var hún svo sýnd í ítalska sjónvarp-
inu. Því miður hefur íslenzka sjón-
varpið enn ekki séð ástæðu til að
taka hana til sýningar.
Eftir frumsýningu „Sóleyjar"
tóku fréttamenn höfundinn tali.
Hún notaði ekki mörg orð. Hún
sagði: „Allt sem ég hef að segja er
í þessari mynd.“ Það eru eftirmæli
listamannsins. Hann lifir í verkum
sínum.
Far vel, Róska. Þökk sé þér fyrir
framlag þitt til íslenzkrar kvik-
myndagerðar.
Bryndís Schram,
framkvæmdasljóri
Kvikmyndasjóðs Islands.
Á haustdögum 1967 fórum við á
mjög eftirminnilega myndlistarsýn-
ingu í Casa Nova. Þar sýndi Róska
55 myndverk, sem veitti okkur í
fyrsta sinni innsýn inn í hinn per-
sónulega skáldheim hennar. Mynd-
irnar voru kröftugar, oft með húmor-
ísku ívafi þótt undirtónninn væri
alvarlegur. Nöfn myndanna voru
einnig oft skondin. Minnisstæð er
mynd nr. 18, „Hlandblautar löggur".
Síðan liðu árin og við fluttum til
útlanda og heyrðum ekkert. um
Rósku í mörg ár. Þó fylgdi okkur
ávallt hin sérlega frumlega og
skemmtilega sýningarskrá (plakat)
Rósku frá þessari sýningu, inn-
rammað og virðulegt.
Eins og verður um marga íslend-
inga fluttum við heim þegar börnin
fóru að vaxa úr grasi. Þá lágu leiðir
okkar og Rósku saman á ný, með
nokkuð öðrum hætti þó, þegar elsta
dóttir okkar, Anna Birna, giftist
einkasyni hennar, Höskuldi Harra
Gylfasyni. Ekki leið á löngu þar til
þau eignuðust dóttur, Evu Lind. Þá
birtust „Hlandblautar löggur" sem
skírnargjöf til þeirrar stuttu frá
ömmu Gilli. Samband Rósku og Evu
Lindar var ávallt sérstakt, blandið
góðlegum húmor og gagnkvæmri
virðingu á jafnréttisgrundvelli. Sam-
band hennar við hin tvö ömmubörn
hennar, Nínu og Óskar, var hins
vegar með nokkuð öðrum hætti,
enda þau yngri að árum.
Enn liðu árin og þjóðin fór að
læra á tölvu. Við hittum Rósku oftar
þó ekki væri hægt að tala um neina
reglu í því sambandi. Svo var það
einn góðan veðurdag þegar við hitt-
umst að henni var óvenju mikið niðri
fyrir, hún var varla búin að heilsa
þegar hún sagði: „Ég er að læra á
tölvu.“ Fljótlega kom í Ijós að það
var nú ekki bara ritvinnsla og töflu-
reiknar sem hún var að glíma við,
heldur voru það grafískir möguleikar
tölvunnar, sem áttu hug hennar all-
an. „Ég er komin með algjöra tölvu-
dellu,“ sagði hún. Ekki leið á löngu
þar til „dellan" fór að skila árangri
í myndsköpun og eftir ótrúlega
skamman tíma sáu fyrstu íslensku
tölvugrafíklistaverkin dagsins ljós.
Þau urðu síðan snar þáttur i mynd-
sköpun hennar síðustu árin.
Nú þegar lífsskeið Rósku er á
enda eigum við hlýja minningu um
óvenju litríka konu sem auðgaði líf
okkar. Öðru fremur geymist minn-
ingin um hana og lífssýn hennar í
fjölbreyttum og margræðum mynd-
verkum, framlag til listsköpunar sem
eftir er að meta til fulls og setja í
rétt sögulegt samhengi. Ömmubörn-
in geyma þó fyrst og fremst minn-
ingu um ömmuna góðu, ömmu Gilli,
sem kom og fór, ömmu sem þau
eiga eftir að sjá að sett hefur varan-
leg spor í íslenska myndlistarsögu.
Höskuldi Harra, Önnu Birnu, eft-
irlifandi eiginmanni og öldnum for-
eldrum Ragnhildar vottum við okkar
dýpstu samúð.
Bjarnveig Höskuldsdóttir,
Ragnar Sigbjörnsson.
Handrit afmælis- og minningargreina
skulu vera vel frá gengin, vélrituð eða
tölvusett. Sé handrit tölvusett er æski-
legt, að disklingur fylgi útprentuninni.
Auðveldust er móttaka svokallaðra
ASCII-skráa, öðru nafni DOS-textaskrár.
Ritvinnslukerfin Word og Wordperfect eru
einnig auðveld í úrvinnslu. Senda má
greinar til blaðsins á netfang þess
Mbl@centrum.is en nánari uþplýsingar
þar um má lesa á heimasíðum. Það eru
vinsamleg tilmæli að lengd greina fari
ekki yfir eina örk A-4 miðað við meðallínu-
bil og hæfilega línuleng — eða 2.200 slög.
Höfundar eru beðnir að hafa skírnarnöfn
sín en ekki stuttnefni undir greinunum.