Morgunblaðið - 29.12.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Með fíngnr á
strengjum
filllllltíll
Margír menn eiga sér ástríður. Hitt er sjald-
gæfara að þeir séu í senn ástríðufullir tónlist-
armenn, iðnaðarmenn, ljósmyndarar og
bókasafnarar. Pjetur Hafstein Lárusson
hitti þó að máli einn slíkan, Trausta Thor-
berg rakara, gítarleikara og bókasafnara
með meiru.
TIL eru þeir menn, sem
handfjatla bækur af slíkri
natni, að helst er hægt
að líkja því við umhyggju
drykkjumanna á öldur-
húsum fyrir síðasta glasi
fyrir lokun. Og þegar slík-
ir menn koma í fornbóka-
verslanir og rekast þar á bók, sem
þá hefur lengi vanhagað um, færist
yfir þá þetta undarlega sambland
værðar og ákafa, sem helst á sér
hliðstæðu, þegar fólk hittir stóru
ástina í lífi sínu. Sé það rétt, að
hver bók eigi sér sjálfstætt líf, um
leið og hún kemur úr prentun, þá
hlýtur það að vera keppikefli hverr-
ar bókar að hafna hjá slíkum mönn-
um.
Einn þessara manna er Trausti
Thorberg, gítarleikari, tónlistar-
kennari og rakari að iðn. Margir
minnast hans einnig úr Fótóhúsinu,
en þá verslun rak hann í tvo ára-
tugi, ásamt konu sinni, fyrst í
Garðastræti, en síðar í Banka-
stræti.
Sá sem þetta skrifar, hafði lengi
veitt Trausta athygli á götum borg-
arinnar, áður en kynni tókust yfir
kaffibolla í fornbókaversluninni
Bókinni, sem þá var til húsa efst í
Bankastræti en hefur nú flutt sig
um set á Grundarstíginn. Er það
síst að furða, enda vottar svipmót
Trausta og fas ákveðna séntil-
mennsku, sem því miður er flestum
íslendingum framandi. Það kom
mér því ekki á óvart, þegar ég frétti,
að hann á til danskra að telja í
móðurætt. Eða væri ef til vill rétt-
ara að segja sænskra?
„Móðir mín, Edith Victoria Thor-
berg Jónsson, fædd Julin, fæddist
í bænum Rönne á Borgundarhólmi,
18. mai 1901, og ól þar manninn,
þar til hún kom hingað til lands
með föður mínum árið 1920. En
foreldrar hennar, hjónin Elna og
Magnus V. Julin múrarameistari,
voru Svíar, bæði frá Lödrup. En
þau fluttust sem sagt til Borgundar-
hólms fyrir aldamót. Þar starfaði
afi minn sem matsmaður trygging-
arfélags. Þrátt fyrir að mamma
væri fædd og uppalin í Danmörku,
þá var hún mjög fljót að ná tökum
á íslensku, þegar hingað kom. Og
það gerði hún svo vel, að fæstir
gerðu sér jgrein fyrir því, að hún
væri ekki Islendingur.
Það er annarrs svolítið skrýtin
saga í sambandi við það, hvernig
fundum foreldra minna bar saman.
Það var að vísu ekkert merkilegt
við það í sjálfu sér, heldur vegna
nokkurs, sem síðar gerðist. Þannig
var, að móðurbróðir föður míns,
Guðjón Jónsson, faðir Kjartans list-
málara, sem þá var bryti á Goða-
fossi, tók hann með sem þjón í
nokkra túra. Og sem þeir voru
staddir í Kaupmannahöfn, fóru þeir
að heimsækja gamlan vin Guðjóns,
Sigurð Briem fiðluleikara, sem þá
bjó í Hellerup. Það var í þeirri ferð,
sem foreldrar mínir kynntust.
Hvers vegna er ég að segja frá
þessu? Jú, síðar flutti Sigurður heim
og hóf hér tónlistakennslu. Og þar
kom, að hann aumkaði sig yfir mig
og tók mig í tíma í u.þ.b. tvö ár.
Þá skildu leiðir. En síðar á lífsleið-
inni tókst með okkur nokkurt sam-
band. Ég fylgdi honum svo til graf-
ar þegar að því kom og minnist
hans enn með virðingu. Eiginlega
á ég þessum ágæta manni tilveru
mína að þakka. Svona geta einstak-
ir þættir í lífínu stundum lokast
eins og hringur.
Faðir minn var Óskar Thorberg
Jónsson, bakarameistari, Gíslason-
ar, sölumanns, lengst af hjá Efna-
gerð Reykjavíkur. Hann var dugn-
aðarforkur til vinnu, en ekki það
sem kallað er „forretningsmaður".
Móðir mín sá því um bókhaldið og
annað sem að viðskiptunum snéri,
en hann annaðist baksturinn.
Þeir Jón Símonarson og pabbi
stofnuðu bakarí á Laugavegi 5 árið
1926. Fjórum árum síðar reistu
þeir svo bakaríið á Bræðraborgar-
stíg 16, þar sem bókaforlagið Iðunn
er nú til húsa. Þetta var lang-
stærsta bakarí landsins á sínum
tíma, og starfsfólk a.m.k. á þriðja
tuginn. í þessu húsi voru og íbúðir
þeirra félaga, og því mikill sam-
gangur milli fjölskyldnanna. Á því
varð engin breyting, þótt þeir Jón
og pabbi hættu samstarfmu um
rekstur bakaríisins. Eftir það stofn-
aði pabbi kökugerðarhús á Lauga-
vegi 5. Þar höfðu þau mamma lítið
konditorí sem setti sinn svip á bæ-
inn.“
— Þú hefur væntanlega snemma
farið að vinna í bakaríinu?
„Auðvitað, það var alsiða í þá
daga, að börn ynnu þá vinnu, sem
kostur var á. Og bakarar höfðu það
fram yfir ýmsar aðrar stéttir, að
geta nýtt sér aðstoð bama sinna.“
Frá bakaríi á rakarastofu
— En var þá ekki nokkuð sjálf-
gefið, að þú lærðir bakaraiðn?
„Jú, eiginlega. En þegar ég var
kominn á þann aldur að huga að
framtíðinni, þá hafði ég fengið
áhuga á gítarnum. Og gítarleikur
og bakaraiðn fara ekki vel saman,
til þess reynir baksturinn of mikið
á hendur og fíngur. Hins vegar
hentar rakaraiðn gítarleikurum
ágætlega."
— Hjá hveijum varstu í læri?
„Ég er fyrsti nemandi Páls Sig-
urðssonar, sem síðar rak rakara-
stofuna í Eimskipafélagshúsinu, en
á þessum árum rak faðir hans,
Sigurður Ólafsson stofuna. Þetta
var stór stofa, með fimm stólum.
Ég komst á samning 18. maí 1943,
en þá hafði ég verið einn vetur í
Iðnskólanum. Árin mín á rakara-
stofunni í Eimskip eru mér mjög
eftirminnileg, enda hef ég alla tíð
búið að þeirri reynslu, sem ég fékk
þar.
Á þessum árum var Reykjavík
minni en hún er nú, og allt atvinnu-
lífið var í miðbænum. Flestir þeirra
utanbæjarmanna, sem erindi áttu í
bæinn, byrjuðu á því að koma til
okkar og fá rakstur og klippingu.
I þá daga komu menn ekki til bæjar-
ins á einkabílum, heldur með rútum
eða skipum. Rúturnar höfðu enda-
stöð á B.S.Í. við Kalkofnsveg og
Eimskipafélagshúsið stendur við
höfnina, eins og allir vita. Þarna
kynntist ég því fjölda manns, ekki
aðeins úr bænum, heldur einnig
utan af landi. Kannske þekkti ég
ekki nöfn þeirra allra. En ég vissi
að þessi var bóndi að austan og
hinn sýslumaður að vestan. Mönn-
um þótti gott að byrja bæjarferðina
á rakarastofu, þar sem rakararnir
spjölluðu við þá sem gamla kunn-
ingja.
Oft var það, að sjómenn, sem
voru að koma úr siglingu, launuðu
mér þjónustuna sérstaklega, með
því að gefa mér vín, sem þeir gjarn-
an helltu í fantinn minn. Ég hef
aldrei verið vínmaður og hafði því
ekkert með þetta að gera. En það
hefði verið ónærgætni að afþakka.
Svo ég hellti víninu í flösku og safn-
aði til helgarinnar. Þá fór ég gjarn-
an í gönguferð um miðbæinn, ekki
síst eftir að börnin komu til skjal-
anna. Notaði ég þá tækifærið til
að gefa ólánsmönnum í strætinu
vínið. Ég ætla nú ekki að lýsa þakk-
lætinu, þótt drykkurinn væri vafa-
laust í göróttara lagi. En út á þetta
eignaðist ég ýmsa ágæta kunningja
meðal róna. Ég vandist því á rak-
arastofunni, að klippa og raka jafnt
ráðherra sem róna og sé ekki
ástæðu til að gera upp á milli þeirra.
Á þessum tímum komu menn
ekki einungis á rakarastofur til að
fá klippingu, heldur líka rakstur.
Sumir létu jafnvel raka sig á hverj-
um degi. Þetta skapaði mjög náin
tengsl milli rakara og viðskiptavina.
Ég man enn, hvernig húð sumara
viðskiptavinanna var viðkomu, jafn-
vel þeirra, sem látnir eru fyrir ára-
tugum. Og samræðurnar, þær voru
líflegar. Umræðurnar spönnuðu allt
milli himins og jarðar,- stjórnmál,
efnahagsmál og íslendingasögur.
Og oft var hart tekist á. Pétur
Hoffmann fór t.d. ekkert í launkofa
með skoðanir sínar á fomköppum
og lífshlaupi þeirra.“
Byltingin 7. júlí 1941
„Þegar ég byrjaði í rakaraiðn-
inni, var stríðið í algleymingi og
bærinn fullur af hermönnum, bæði
bandarískum og breskum. Ég var
á þrettánda ári þegar Bretinn kom,
10. mai 1940. Auðvitað fylgdu mikl-
ar breytingar komu hans. En þegar
Ameríkaninn kom árið eftir, þann
7. júlí 1941, varð bókstaflega bylt-
ing. Ég var, ásamt þúsundum ann-
arra bæjarbúa, niðri við höfn þenn-
an dag, að fylgjast með komu
bandarísku hermannanna. Og hvílík
sjón! Dátarnir voru „elegant"
klæddir, báru hringi á fingram og
reyktu stórsígara. Bresku hermönn-
unum varð svo mikið um þetta, að
þeir létu sig hverfa í fjöldann. Og
þegar Ameríkanarnir byijuðu að
skipa birgðum sínum á land, urðu
menn ansi langleitir. Þeir notuðu
fullkomna krana og með þeim lönd-
uði þeir ekki aðeins vopnum, heldur
einnig jarðýtum og öðram töfratól-
um, sem Islendingar höfðu aldrei
augum litið. Uppskipunin _tók tvær
til þijár klukkustundir. Á meðan
varð nútímaþjóðfélag til á íslandi.
Auðvitað sér það hver maður
eftir á, að þessi umskipti voru alltof
snögg. Að vísu var gott að losna
að mestu við fátæktina.
En í staðinn kom flottræfilshátt-
ur, _sem enn sér ekki fyrir endann á.
Áður en Ameríkaninn kom, tald-
ist það heldrimannaháttur, að
ganga með hatt. Flestir karlmenn,
þ.á m. sterkefnaðir athafnamenn,
gengu með derhúfu. En eftir þetta,
keyptu þeir sér límosíur og réðu
jafnvel bílstjóra til að skutla sér í
og úr vinnu, þótt leiðin væri ekki
nema tíu mínútna gangur. Ég
mæli ekki með fátækt, en of mikið
ríkidæmi er engum til góðs. Þeir
eru ófáir ágætis mennirnir, sem ég
hef séð fara fyrir lítið í taumlausri
auðsdýrkun.
Gítarinn helllar
Ég var aðeins tólf ára, þegar
ég tók ástfóstri við gítarinn. Móðir
mín kenndi mér undirstöðuatriðin,
en hún var mjög músíkölsk, sögn
bæði og lék á hljóðfæri. En söng-
röddina missti hún, þegar bróðir
minn, Georg, fórst í flugslysinu við
Héðinsfjörð 29. mai 1947. Vinur
minn einn, sem bjó í sama húsi og
ég, kenndi mér einnig nokkuð og
svo voru það tímarnir hjá Sigurði
Briem. Hjá honum lærði ég m.a.
undirstöðu nótnalesturs. En námið
hjá honum varð svolítið endasleppt.
Eiginlega rak hann mig, þegar hann
frétti, að ég væri farinn að fikta
við rhythmagítar. Honum líkaði það
ekki, blessuðum.
En nú var sem sagt stríð, og
bærinn fullur af hermönnum. I
þeirra hópi voru m.a. amerískir
hljóðfæraleikarar og komst ég í
kynni við ýmsa þeirra. Einn þeirra
var Jimmy Webster gítarleikari,
sem á sínum tíma spilaði með Benny
Goodman. Amerísku hljómlista-
mennirnir bjuggu allir í Trípólí-
kampi við Melavöll. Þar höfðu þeir
bíó, Trípólíbíó. Jimmy Webster var
svo vingjarnlegur, að taka mig þar
í tíma á hveijum sunnudegi, milli
klukkan 10 og 11 á morgnana. Sú
kennsla var mér auðvitað mikils
virði.
En Webster gerði hér stuttan
stans. Eftir þijá mánuði var hann
sendur á brott. Hann gerði þó ekki
endasleppt við mig, því hann fékk
Þóri Jónsson til að taka mig í hljóm-
sveit sína. Hún spilaði bæði á Hótel
Borg og af og til fyrir „offisera" í
Trípólíkampi. Á Hótel Borg var sex
manna hljómsveit á kaupi. Ég var
sjöundi maðurinn og spilaði kaup-
laust, enda lærlingur. Þetta átti þó
aðeins við um þá dansleiki, sem
vora á vegum hótelsins. Þess utan
vora þarna s.k. „prívatböll", oft
tvisvar í viku. Þá var spilað til kl.3
til 4 á nóttinni og ég á fullu kaupi.
Ég þénaði svo vel á þessu, að ég
þorði ekki að segja félögum mínum
á rakarastofunni frá því. En þetta
var líka tvöföld vinna. Svona gat
þetta gengið fyrir sig vegna hæfi-
legrar blöndu af hreysti, reglusemi
og fégræðgi. Þannig hafa hlutirnir
yfirleitt gengið hjá mér,- tvöföld
vinna og tvöfait kaup. Það hefur
forðað mér frá því að vera það sem
kallað er blankur.
Eftir þetta spilaði ég með flestum
hljóðfæraleikurum þessa tíma. T.d.
spilaði ég í tvö ár á Keflavíkurflug-
velli, 1953 til 1955. Þangað suður
eftir hossaðist ég í leigubíl eftir
gamla Keflavíkurveginum á hveiju
kvöldi, eftir að hafa unnið allan
daginn á rakarastofunni. Þegar
heim kom, um miðja nótt, beið kon-
an svo með kaffi og kökur. Vinnu-
álagið lagðist því ekki aðeins á
mig, heldur einnig hana.
Eg spilaði bæði í lausamennsku
og með hljómsveitum. Þannig var
ég í fyrsta KK-sextettinum, en hann
byijaði að leika fyrir dansi í Mjólk-
urstöðinni árið 1947. Þetta voru
fádæma vinsæl böll, spilað öll kvöld,
nema að mig minnir mánudags-
kvöld. Á laugardögum voru meira
að segja síðdegisböll. Við dyra-
vörslu var ungur og vaskur maður,
síðar þekktur sem Gvendur jaki.
Carl Billich var einn þeirra sem
ég spilaði mikið með, m.a. í yfir
hundrað sýningum á Deleríum Bú-
bónis, auk þess, sem ég spilaði inn
á nokkrar plötur með honum. Hann
var eftirminnilegt prúðmenni, og
bar með sér andblæ mið-evrópskrar
siðmenningar.
Þrátt fyrir hreystina, kom þar á
þessu tímabili, að ég hætti að geta
sofið. Ég fór því til Þórðar Mullers
læknis, til að fá svefntöflur. Hann
spurði hvað ég gerði. Þegar ég
hafði sagt honum, að ég ynni á
rakarastofu á daginn og spilaði á
nóttinni, sagði hann mér léttur í
bragði, að ég fengi engar pillur hjá
sér. Hins vegar ráðlagði hann mér
að hætta, annað hvort að klippa eða
spila og þó helst hvort tveggja.
Ég tók hann á orðinu og fór með
minni heittelskuðu til Danmerkur.
Þar hvíldist ég og vann smávegis á
bólstraraverkstæði hjá móðurbróð-
ur mínum. Og það leið ekki á löngu,
þar til svefninn komst í eðlilegt horf.
Eftir að ég hafði náð svefni á
ný, tók mig fljótlega að klæja í fing-
urna eftir skærunum. Ég réði mig
því á rakarastofu við Vester