Morgunblaðið - 05.03.1997, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 5. MARZ 1997 21
LISTIR
Raunsæi og ráðgátur
RÁÐGÁTA nr. 24, 170 x 340 sm, 1995.
MYNDLIST
Kjarvalsstadir
MÁLVERK/MYNDBÖND
JAQUES MONORY
Opið alla daga frá 10-18. til 23. marz.
Aðgangur 300 krónur.
MENN nefna málunarháttinn
bæði ljósmyndaraunsæi og frásagn-
arlegt raunsæi, skilgreina sem stíl-
brigði er fylgdu í kjölfar popplistar-
innar og byggðust á vinnu með ljós-
myndir og annað tilbúið myndmál.
Yfirfæra það á dúk með aðstoð
myndvarpa og hagræða á ýmsan
veg, búa til nýja frásögn, nýtt raun-
sæi. Á frönsku nefnist þetta La Fig-
uration Narrative. Þetta er einn
angi samtímalistar þar sem inntakið
er tilfallandi myndefni og skarar
vissa þætti í nútímanum, gærdegin-
um, fortíðinni, gjaman á afhjúpandi
hátt, jafnvel ögrandi. Við sögu koma
einnig ritaðir textar eða textabrot,
jafnt til áherslu sem hrein myndræn
viðbót, og ljósmyndirnar þjóna ekki
sem myndlýsingar grunnflatar held-
ur magna ásamt textunum upp inn-
byrðis spennu frásagnarlegs ferlis.
Meðal helstu fulltrúa stílbragðanna
af málurum Parísarskólans skulu
hér nefndir þeir félagar Spánveijinn
Eduardo Árrayo, íslendingurinn
Guðmundur Erró og Parísarbúinn
Jaques Monory. Vinnubrögð þeirra
eru í grunni sínum náskyld, þar sem
allir notast við tilbúið aðfengið
myndmál en þeir hafa fundið hver
sína sérstöku mörkuðu leið við út-
færslu þess, svo engan veginn verð-
ur á þremennungunum villst. Það
er þó mögulegt að vísa til greinilegs
innri skyldleika, þótt úthverfan sé
gjörólík. Helst í hugmyndafræðinni
og að þeir vinna allir að megihluta
til út frá firringu og hremmingum
samtímans, eru þannig fréttaritarar
tímanna í bland. Það eru merkjanleg
skil á myndmáli þeirra og skyldum
stílbrögðum núlista síðustu áratuga
sem ganga undir heitunum „Spora-
slóð“ (Spurensicherung), Hug-
myndafræðileg list (Concept Art)
og Hugmyndafræðileg ljósmyndun
(Konzeptueller Photographie). Ber
að upplýsa, þar sem margur hefur
væntanlega ekki séð fyrstnefndu
skilgreininguna á prenti, að hér er
á ferð einstaklingsbundin goða-
fræði, þar sem gerendur leita aftur
í fortíðina með hjálp tákna og spora
sem horfnar kynslóðir hafa eftirlátið
um menningu sína og lífsstíl. Leit-
ast við að skapa áhrifamikið tákn-
sætt samband með hjálp ýmissa
meðala handa á milli, þar á meðal
ljósmynda. Að ég best veit er ekk-
ert íslenzkað stílheiti til yfír vinnu-
brögðin og nafnið sporaslóð því
heimatilbúið. Monory vinnur með
kuldann, fjarlægðirnar og ráðgát-
urnar í eintóna draumkenndum blá-
um litum, sem hann lýsir stundum
upp með andstæðulitnum hágulu í
svörtum ramma sem hann mildar
svo aftur með fjólubláu. Litafræðin
er þannig hávísindaleg. Hanterar
pentskúfinn á líkan hátt og (upp)
spuna og spennusagnaskáldin rit-
færi sín, gerir raunveruleikann
óraunverulegan, fjarstæðukenndan
og ógnvænlegan. í loftinu liggur boð
um morð, óvægar og ástþrungnar
athafnir kynjanna. ískaldur óhugn-
aður birtist í formi hraða, flug- og
bílslysa. Tígur í rimlabúri eða innan
stásslegra veggja neyzluþjóðfélag-
ins ráfar um viðþolslaus af eirðar-
leysi og þrá til frelsis og víðátta
frumskógarins. Allur þessi flöktandi
samruni, sem skoðandinn öllu frekar
skynjar í tilbúinni fjarlægð og sjón-
hillingum en að vera sér að fullu
meðvitaður um, ögrar og ertir skyn-
færin, innri augun. Inn í þetta
blandast ennfremur myrkar ljúfsár-
ar ástríður, fjarrænar ófullnægðar
þrár og hráar gimdir, einnegin ná-
lægar blíðar ástleitnar og virkar.
Skammbyssan verður að ímynd ná-
kaldrar hörku raunveruleikans,
grimmdar og óvægi tímanna, þar
sem allt eins og hangir á bláþræði,
tilviljun og ögurstund ráða lífí og
dauða.
Þetta allt túlkar Monory með
vissri fagurfræði í útfærslu verk-
anna og grípur gjarnan til
pentskúfsins þannig að úr verða
málverk eða einingar og brot af
málverkum. Myndbrot og speglanir
þeirra á stangli, eða í mjög skipu-
legri röð, þar sem ýmsar áherslur
vinna með og í ferlinu sem getur
svo náð út fyrir sjálft verkið, þann-
ig að það verði í senn tvívítt og
þrívítt, opinberanir draumkennds en
þó áþreifanlegs veruleika í hálfu og
heilu rúmtaki efnislegrar fyrirferð-
ar. Gjarnan með skírskotun til efnis-
hyggjunnar í formi hinna formfögru
eftirsóttu gullstanga sem skilja á
milli lífs og dauða, auðlegðar og
fátæktar og er kímið að því marg-
ræða sjónræna spennuferli er við
blasir. Listamaðurinn er fær málari
og nýtir sér það eftir þvi sem við á
og viðfangsefnið býður. Kemur vel
fram í myndinni „í gær“, sem er
líkust því sem horft sé inn í flugvéla-
hreyfil í smíðum en reynist svo
eindahraðall, og hefur krafist mikill-
ar þolinmæði yfírlegur og ná-
kvæmni. Myndböndin eru svo líkust
framhaldi málverkanna, eru sem
glósur og annálsbrot listferils hans,
útskýra að nokkru og vekja til um-
hugsunar, ná þannig séð tilgangi
sínum.
Jaques Monory hefur verið að
fást við þetta sérstaka myndmál,
skynsvið duldra og opinna vísana,
ógnana og þokukenndra ráðgáta frá
því á sjöunda áratugnum og hefur
það lítið breyst frá hinni frægu
myndaröð hans af morði 1968, er
gerði hann þekktan í Evrópu með
því sama. Virðist haldinn þráhyggju
og vilja koma frá sér ákveðnu
tungumáli myndflatarins sem hann
slípar og fágar í sífellu, er þó fersk-
ur og fijór eins og allir innblásnir
listamenn. Kominn í þá aðstöðu sem
margur málarinn þekkir, að mála
eins og bakgrunnurinn og eðlið bíð-
ur hveiju sinni og mjög meðvitað,
en slíkir gera sér ekki fulla grein
fýrir launhelgum eigin reynsluheims
að verklokum og geta trauðla endur-
tekið ferlið.
Þetta er sterk og mikilsháttar
sýning sem nýtur sín með ágætum
í rými Vestursalar, og virkar fyrir
sumt sem vel heppnuð innsetning,
þar sem þráðurinn týnist hvergi.
Allt eru þetta nýleg verk, sem kem-
ur ekki að sök því þau opinbera
myndheim gerandans og hið mark-
aða myndmál hans, sem í engu hef-
ur tapað krafti sínum og þau teld-
ust viðburður í hvaða sýningarsal
sem væri í heiminum. Sýningarskrá-
in þótt lítil sé er með því skilvirk-
asta sem sést hefur á staðnum
bæði hvað myndir og uppsetningu
snertir. Þá er rétt að vísa til for-
mála Rémy Fenzys, sem veitir dýpri
skilning á mynd- og táknmáli lista-
mannsins, er jafnframt mjög læsi-
legur í þýðingu Sigurðar Pálssonar
skálds. Menn taki eftir sem þar
stendur um listamanninn, „að hann
virðist einkum hafa áhuga á þeim
hlutum í nútímaþjóðfélagi og listum,
þar með talið hans eigin list, sem
ber vitni um merkingarkreppu. Alls-
heijar merkingarkreppu. Þessi af-
staða hans sé óralangt frá hinni
rómantísku, eða postrómantísku,
hugsun um leyndardóm listsköpun-
ar.“ Og þó.
Bragi Ásgeirsson
IBÓKMENNTUNUM, eins og á
öðrum heimilum, er alltaf ver-
ið að týna einhveiju. Og finna
aftur og týna aftur og koll af
kolli. Máttur gleymskunnar er
ómælanlegt fyrirbæri sem hver
manneskja hefur yfir höfði sér,
jafnt rithöfundar sem aðrir.
Rithöfundurinn Eiríkur Laxdal
hefur legið í þagnargildi. Hann
fæddist 1743 og dó 1816. Hann
dvaldi um hríð í Kaupmannahöfn.
Við eðlisfræðinám, sem byssuberi
Danakonungs og sitthvað fleira
hefur hann gert og farið með með
sér i gröfina. Hann hreifst af hug-
myndum upplýsingarmanna og
má ætla að hann hafi drukkið sam-
tímann þarna úti í sig því hug-
myndirnar sem verk hans geymir
eru róttækari og framsýnni en
hugmyndir samlanda hans á sama
tíma. Saga Ólafs Þórhallssonar
(Ólafssaga) er það verk sem eftir
hann liggur í heilu lagi. María
Anna Þorsteinsdóttir hefur verið
dugleg við að dusta gleymskuryk-
inu af því en hún ásamt Þorsteini
Antonssyni gaf verkið út fyrir tíu
árum, fyrst allra. Nú hefur hún
bætt um betur og skrifað bók um
Ólafssögu: Tveggja heima sýn,
heitir sú og er gefin út af Bók-
menntafræðistofnun Háskóla ís-
lands og Háskólaútgáfunni. Bók-
ina byggir hún á MA ritgerð sem
hún skrifaði við íslenskudeild HÍ.
María Anna skoðar Ólafssögu
á alla kanta. Það er t.d. fremur
nýstárlegt að lita á verkið sem
skáldsögu því þeir sem á eftir
komu og gegndu því hlutverki að
rannsaka bókmenntir létu mjög
líklega blindast af formi og inni-
haldi þess.
„Eiríkur Laxdal virðist frá upp-
hafi hafa átt erfitt með að rekast
meðal manna, taka tilskipunum
og hlýta aga,“ segir María Anna
Þorsteinsdóttir þegar hún er
Hvort átti Eiríkur erindi við
samtíð sína eða framtíð?
spurð um ástæðurnar
fyrir hvarfi Eiríks úr
bókmenntasögunni.
„Hann átti vafalaust
auðvelt með að fá fólk
upp á móti sér og
umsagnir samtíma-
manna hans voru allar
á einn veg: sérvitur,
gáfaður, víðsýnn,
skapstirður, kífinn við
kappræður...
Eiríkur setti verkið
sitt saman úr mörgum
sögum og lét þekktar
þjóðsögur og þjóð-
sagnapersónur birtast
og hafa áhrif á fram-
vindunina. Fólki þótti
þetta ekki vera „al-
vöru“-þjóðsögur þegar höfund-
urinn hafði komið þeim fyrir í sitt
eigið samhengi.
María Anna
Þorsteinsdóttir
m?
3Ð því að nota þjóðtrúna
ögraði hann íslensku upp-
■ lýsingarmönnunum sem
vildu útrýma þjóðtrúnni. Þess í
stað sameinaði hann vísindahyggj-
una og þjóðtrúna, t.d. á þann hátt
að álfkonurnar í verkinu eiga það
til að halda vísindafyrirlestur fyr-
ir aðalpersónuna. Þegar menn
nítjándu aldarinnar mættu á svæð-
ið til að safna þjóðsögum freistaði
verk Eiríks þeirra ekki, einmitt
vegna skáldskaparins sem hann
hafði fléttað þjóðsögurnar í, þess
vegna kom verkið ekki þessum
mönnum að notum. Þegar svo loks
var farið að skrifa skáldsögur á
íslandi, á nítjándu og
tuttugustu öld, gerði
raunsæishefðin sínar
kröfur. Um skíran
söguþráð, upphaf,
miðju og endi o.s.frv.
En Olafssaga byggir
á hinni munnlegu frá-
sagnarhefð frá mið-
öldum. Fulltrúar
raunsæisins gátu ekki
skilgreint hana sem
skáldsögu. Módern-
isminn og bókmenn-
taumhverfið í dag eru
ekki svona passasöm
á skilgreininguna á
skáldsögunni."
Kannski var Eirík-
ur Laxdal spámaður.
„Á tímum Eiríks var ástin því
sem næst í þrælahaldi. Fæstir
fengu þann sem þeir elskuðu.
Stéttarskipting og bág kjör komu
í veg fyrir það. Það var refsivert
að eignast barn í lausaleik þó lög-
in hefðu aðeins mildast. Sjálfur
hafði Eiríkur gengið í gegnum
erfiðleika þegar hann gerði bisk-
upsdóttur ólétta og missti fyrir
bragðið vinnuna sem djákni. Einn
af rauðu þráðunum í verkinu er
samúð höfundar með elskendum
sem fá ekki að njótast. En þó dóm-
ur mannheima sé harður ríkja í
álfheimunum allt önnur og fijáls-
lynd lög í ástar- og kynlífsmálum.
Eiríkur leggur á það áherslu að
þar sé það ekki síður konunnar
að girnast karl einsog karl kon-
una. Þar jafngildir samlíf hjóna-
bandi og ef hrifning er fyrir hendi
er ekkert nema eðlilegt, og alls
órefsivert, að sofa saman. Fyrir
utan ferskar hugmyndir Eiríks um
ástir og hjónalíf var hann langt á
undan sinni samtíð hvað varðar
hugmyndir hans um stöðu og rétt
kvenna.
Þegar Háskóli íslands var stofn-
aður árið 1911 höfðu konur ekki
rétt til embætta. Á níunda áratug
þessarar aldar eignuðumst við
fyrsta kvenhæstaréttardómarann.
í Ólafssögu skipa þijár álfkonur,
vegna reynslu sinnar og menntun-
ar, nokkurs konar hæstarétt í álf-
heimum!
í heiminum sem Eiríkur býr til
gilda lög sem um margt eiga
meira skylt við framtíð hans en
samtið. Samt er óréttlátt og ódýrt
að útskrifa hann á þennan hátt
því það verður aldrei mælt hvað
samferðamenn hans og þeir sem
á eftir honum komu fóru á mis
við þegar þeir lokuðu augum sín-
um og eyrum fyrir þvi sem hann
hafði að segja.“
ANNAÐ sem vekur athygli og
er til marks um áhersluna
«■ á kvennamál í sögu Eiríks
eru orð Góðhjálpar um erfðir.
Tilefnið er að Ólafur undrast
skarpleika dóttur sinnar og Álf-
hildar. Góðhjálp, mágkona hans,
segir það ekki undarlegt þótt Álf-
hildur yngri sé skörp því ekki
standi neitt afglapakyn að henni
í móðurætt. „En mæður skyldu
menn velja mjög börnum sínum,
því að flestum mun bregða meir
til móðurinnar upp á skynsemina
en faðerninu líkjast flest öll dýr
uppá ytri ásýnd.“
X 7ERT er að doka við siðast
\/ tilvitnuð ummæli. Fráalda
▼ öðli höfðu menn velt fyrir
sér hvernig líf kviknaði við samf-
arir karls og konu, hver væri þátt-
ur hvors um sig. Snemma komust
menn að þeirri niðurstöðu að sæði
karlsins ætti hér stóran hlut að
máli, en miklu lengur töldu menn
hlut konunnar ámóta og jarðar-
innar þegar hún tekur við fræi.
Þó menn hefðu fyrir sér að börn
líktust jafnt mæðrum sínum sem
feðrum, töldu þeir útilokað að guð
hefði úthlutað svo lítilsigldri veru
sem konunni svo merku hlutverki
sem að leggja afkvæmi sínu til
skapnað þess en ekki bara nær-
ingu og atlæti. Uppgötvun eggs
konunnar árið 1672 leiddi til
vangaveltna um hlut hennar í
þessu lífsundri. Það var þó ekki
fyrr en um miðja 19. öldina að
grasafræðingar komust að því, um
plöntur, að afkvæmið erfði eigin-
leika frá báðum foreldrum sínum.
Árið 1854 sást fyrst samruni eggs
og sæðis, reyndar froska, og þótti
þá sannað að um slíkar sameigin-
legar erfðir væri að ræða. Þessi
samruni sýndi svo ekki varð um
villst að fyrst guð hafði gætt kon-
una réttinum til að leggja eitthvað
til afkvæmisins af sjálfri sér, gat
hún varla verið svo miklu ómerki-
legri en karlar sem fram til þessa
hafði verið talið.
Um aldamótin 1800 var framlag
konunnar alls staðar talið hið
sama og hins plægða akurs sem
tekur við sæðinu og veitir því vaxt-
arskilyrði. Athugasemd í íslenskri
sögu um erfðir frá móðurinni er
því sérlega athyglisverð, og því
fremur sem það er sjálf skynsem-
in sem sögð er frá konum komin.