Morgunblaðið - 23.03.1997, Blaðsíða 16
I
16 B SUNNUDAGUR 23. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 23. MARZ 1997 B 17
• •
Orkuml
við hvert
fótmál
Löngu eftir að bardögum og styrjöldum
lýkur ógna jarðsprengjur lífí og heilsu
manna og koma í veg fyrir að hægt sé að
yrkja landið. Þorkell Þorkelsson ljós-
myndari heimsótti fyrir skemmstu Mósam-
bík, eitt þeirra landa þar sem menn reyna
af veikum mætti að finna þennan ósýnilega
ógnvald og gera hann óvirkan.
EIM er komið fyrir í hundruð
þúsundatali á stríðstímum en
kosta /lest mannslífín á frið-
artímum. Ár hvert látast eða
slasast um 52.000 manns af völdum
jarðsprengja en Sameinuðu þjóð-
irnar hafa giskað á að á bilinu 100
til 300 milljónir sprengja sé að fínna
í jörðu í um 60 löndum. Það er svo
tímafrekt að hreinsa jarðsprengju-
svæði að það virðist óvinnandi veg-
ur; um 100.000 jarðsprengjur eru
gerðar óvirkar ár hvert en um
hálfri þriðju milljón komið fyrir á
hverju ári. Fjölmörk alþjóðasamtök
og ríkisstjómir víða um heim hafa
krafíst þess að framleiðsla og notk-
un jarðsprengja verði bönnuð, en
það hefur reynst hægara sagt en
gert að fá það samþykkt.
Jarðsprengjur eru eitt skýrasta
dæmið um hinar svörtu hliðar
tæknilegra framfara. Þróun þeirra
er langt á undan þróun búnaðarins
til að fínna þær og gera óvirkar. Æ
meiri áhersla er lögð á að hreinsa
jarðsprengjusvæði en það dugar þó
skammt. Þrjátíu manna hópur
hreinsar að jafnaði um einn ferkíló-
metra á dag og slys eru algeng.
Árið 1993 var kostnaður við að
finna og fjarlægja 100.000 jarð-
sprengur um 4,5 milljarðar ísl. kr.
Dæmi um þetta er Bosnía. Talið
er að jarðsprengjur séu á um 20%
landssvæðis þar og það er ekki ein-
göngu stórhættulegt íbúum þessara
svæða, heldur er einnig efnahags-
legur dragbítur þar sem það kemur
í veg fyrir að hægt sé að yrkja land-
ið.
Prik, málmleitartæki
og hundar
Leitarflokkar nota málmleitar-
tæki, prik og hunda en einnig er
stuðst við kortabúnað til að skrá
hvar sprengjunum hefur verið kom-
ið fyrir og radara sem ná í gegnum
jarðveg. Málmleitartækin duga þó
skammt, því stór hluti sprengjanna
er gerður úr plasti. Þá bætir ekki
úr skák að á svæðum þar sem barist
hefur verið, er allt út í sprengju-
brotum, ekki er óalgengt að um
3.000 brot séu úr einu flugskeyti.
Öll koma þau fram á mælum, og því
er leitin geysilega tímafrek.
Fólk sem þjálfað er til leitar með
prikum, getur komist yfir nokkra
fermetra á dag en hundar, sem
þjálfaðir eru til að finna lykt af
sprengiefninu í jarðvegi, koma að
enn betri notum. Þá má nefna kort
sem bandarísk stjórnvöld hafa látið
gera, þar sem skráðar eru upplýs-
ingar um jarðsprengjuleit og hægt
að áætla út frá því hvar brýnast er
að leita.
Bandaríkjamenn vinna m.a. að
því að þróa froðu sem harðnar og á
að koma í veg fyrir að jarðsprengj-
ALLT of sjaldgæf sjón í landi
þar sem talið er að komið hafi
verið fyrir nokkrum milljónum
jarðsprengja. Merkin er aðeins
að finna á svæðum sem hafa
verið hreinsuð og þau eru
hvorki stór né mörg. Þá bætir
ekki úr skák að fólk er víða svo
illa upplýst um ástandið að það
gerir sér ekki grein fyrir mikil-
vægi merkinganna. Víða hefur
merkjum og staurum sem girða
af leitar svæði verið stolið til að
girða megi fyrir búfénað.
ur springi, og tæki sem fjarlægir
efsta hluta jarðvegsins svo að auð-
veldara verður að sjá sprengjurnar.
Sænski Bofors-vopnaframleiðand-
inn hefur hannað tæki sem plægir
sig í gegnum jarðveginn og ýmist
aftengir þær sprengjur sem á vegi
þess verða, eða bútar þær niður,
svo þær verða skaðlausar. Tækið er
hins vegar dýrt, kostar um 150
milijónir ísl. kr. Fullyrt er að enn sé
langt þar til raunverulegt sprengju-
leitartæki líti dagsins ljós, því það
verður að smíða úr tækjum sem
nema hinar ýmsu gerðir sprengja.
Nefndir hafa verið möguleikar með
örbylgjur, röntgentækni, hitanema,
rakamæla ofl.
Þeir sem til þekkja segja að þrátt
fyrir alla þá tækni sem menn bindi
vonir við í tengslum við sprengju-
leitina, komi hundar að mestum
notum en þeir geta fundið lykt af
jarðsprengju í fimm metra fjar-
lægð.
Að sögn baráttumanna fyrir
bættri tækni til að finna jarð-
sprengjur, er ein ástæða þess að
hún er svo skammt á veg komin sú,
að um áratugaskeið sáu hermálayf-
irvöld enga ástæðu til að þróa hana
fremur en svo að hægt væri að
koma herflokkum ósködduðum yfir
jarðsprengjubelti.
VIANA er fimm ára. Hún býr ásamt móður sinni í litlu þorpi og hljóp á eftir henni á leið út á akur septemberdag einn árið 1995. Viana steig á jarðsprengju og missti fótinn. Hún fékk gervifót í vetur
og er að byrja að Iæra að ganga með hann, á aðalsjúkrahúsinu í höfuðborg Mósambík, Maputo. í bakgrunni æfir fyrrverandi skæruliði Renamo-hreyfing arinnar sig að ganga með gervifót.
SKÆRULIÐI mátar gervifót á aðalsjúkrahúsinu. Vildi ekki segja til
nafns eða hvernig hann hefði slasast en viðurkenndi að hann hefði
barist með Renamo-skæruliðum og slasast árið 1993. Sá sem mátar á
hann gervifótinn heitir Orlando og er aðeins 18 ára gam all. Menn eiga
því ekki langt nám að baki áður en þeir fara að búa til gervilimina.
Það er erfitt og stórhættulegt
verk að leita að jarðsprengjum,
áætlað hefur verið að einn starfs-
maður slasist eða látist á hverjar
1.000 sprengjur sem finnast. I sum-
um löndum hefur verið komið fyi'ir
svo mörgum jarðsprengjum að úti-
lokað er talið að hreinsa þau. Dæmi
um það er Afghanistan, en miðað
við núverandi hraða á hreinsunar-
starfinu, hefði þurft að hefja það á
tímum faróanna í Egyptalandi til að
hafa náð að hreinsa um 20% lands-
ins.
Ætlað að slasa
Um 350 tegundir lítilla jarð-
sprengja eru til en þeim er beint
gegn fólki. Þar að auki er fjöldi
jarðsprengja sem ætlað er að
granda skriðdrekum. Þær springa
ekki þó maður stígi á þær. Minnstu
sprengjurnar innihalda um 30
grömm af TNT-sprengiefni og er
komið fyrir í plasthulstri á stærð
við jójó. Þeim er ætlað að slasa fólk,
algengt er að menn missi hæl, fót,
fótlegg eða kynfæri er þeir stíga á
.SÉRHÆFÐUR leitarhundur til að finna jarðsprengjur. Að sögn þeirra sem vinna með hundana í Mósambík hefur ekki
orðið slys við leitina. Fyrir kemur að þeir hlaupa um svæðið, og virðast vita nákvæmlega hvar sprengjurnar eru. Tveir
hundar hafa fundið 5.500 sprengjur á fjórum árum á þessu leitarsvæði.
DÆMI um þær jarðsprengjur sem hafa fundist í Cara basa í við Mósambík.
Stærsta sprengjan er svokallaður Portúgali, sem Portúgalar lögðu þegar þeir
börðust við Mosanibikana, áður en þeir síðar nefndu fengu sjálfstæði. „Porlúgali"
drepur allt kvikt f 10-15 metra radíus. Lengst til vinstri er rússnesk sprengja í
timburkassa. Erfitt að finna þær því timbrið rotnar fljótt sprengjan liggur óvarin í
jarðveginum og þarf mjög lítið til að setja hana af stað. Litlu sprengjurnar eru
ekki ætlaðar til að drep heldur að særa.
minnstu sprengjurnar. Þær hverfa
fljótt undir gróður þar sem þeim er
komið fyi'ir og endast nánast að ei-
lífu.
Raunar eru minnstu jarð-
sprengjurnar áhrifaríkustu vopnin
því þær eru ódýrar í framleiðslu,
skapa ógn og skelfingu og kosta
mikinn mannafla í stríði þar sem
flytja þarf hinn slasaða á brott og
hlynna að honum.
Jarðsprengjur færast auðveld-
lega til í miklu vatnsveðri og ekki
þarf nema um 5 kg hlut til að þær
springi. Það kostar um 200 kr. að
framleiða hverja sprengju af
minnstu gerð en kostnaðurinn við
að fjarlægja þær nemur um 60.000
kr. Og sem dæmi um hina óhemju
vinnu sem felst í sprengjuleitinni
má nefna að um 30 km vegur í Mó-
sambík var lokaður umferð í fimm
ár vegna hættu á jarðsprengjum.
Þegar lokið var við að hreinsa hann,
höfðu aðeins fundist tvær sprengj-
ur.
BEÐIÐ eftir því að fá að máta gervifót.
VIANA með mömmu sinni, Rostalinu, sem missti eiginmanninn í stríð-
inu. Viana er eina barn þeirra á lífi. Rostalina er bláfátæk eins og þorri
landsmanna. Hún hefur verið með Viönu heima í þorpinu sem þær búa
í en hélt með hana til Mobutu í fyrrahaust svo að hún gæti fengið gervi-
fót. En aðstæður á sjúkrahúsinu eru bágbornar, þar er engan mat að fá
nema gegn gjaldi, lítil þrif og lítill mannskapur til að sinna lág
markslæknisþjónustu
GERVILIMIRNIR eru framleiddir á spítalanum. Þeir eru úr plasti, frum-
stæð smíði en vissulega betra en ekkert. Annar sjúkrahúsið engan veginn
eftirspurninni enda mikill fjöldi fórnarlamba jarð sprengja í landinu.
Stríðshrjáð
land
í MÓSAMBÍK hefur staðið nær
stanslaust borgarastríð. Landið
fékk sjálfstæði árið 1975 eftir
fimmtán ára sjálfstæðisbaráttu og
aðstoðaði eftir það Zimbabwe og
fleiri þjóðir í stríðum þeirra fyrir
sjálfstæði. Friður komst á fyrir um
þremur árum en þá var efnahagur-
inn algerlega í rúst.
Mósambík er tæplega 800.000
ferkflómetrar að stærð og íbúarnir
um 17 milljónir. Landið er á aust-
urströnd Afríku, á landamæri að
Tansaníu, Malawi, Zambíu,
Zimbabwe, Suður-Afríku og
Swasilandi. Flestir tala portú-
gölsku, en landið var portúgölsk
nýlenda fram til 1975. Þjóðfrelsis-
fylkingin Frelimo hóf skæruhern-
að 1964 en hætti honum þegar
landið fékk sjálfstæði. Frelimo
myndaði einflokkastjórn en átök-
unum linnti ekki; skæruliðar frá
Ródesíu höfðu bækistöðvar í Mó-
sambík og olli það hemaðarátök-
um sem lauk með vopnahléi 1979.
Efnahagskreppa óx og versnaði
ástandið vegna þurrka og átaka
við skæruliðasamtökin Renamo,
sem nutu stuðnings Suður-Afríku.
Friður komst á að mestu fyrir
um þremur árum en skelfilegt
efnahagsástand, eftirmál stríðs-
átakanna og mótstaða Renamo-
hreyfingarinnar, vegna deilna við
stjórn Frelimo um kosningar, hafa
ekki orðið til að flýta fyrir upp-
byggingunni. Fjöldi hjálparstofn-
ana starfar í landinu og fjölmörg
lönd hafa lagt fram fjármagn til
þess að leita að jarðsprengjum og
gera þær óvirkar, en sú aðstoð
hrekkur þó skammt.
Ekkert svæði öruggt
Það er vissulega óhugnanlegt að
fara um svæði þar sem þessi ósýni-
legi vágestur kann að vera við
næsta fótmál og vitað er að fjöldi
manns hefur slasast og látið lífið.
Þeim tilfellum fer þó fækkandi þar
sem fólk gengur á jarðsprengjur,
menn læra smám saman hvar
sprengjunum hefur verið komið
fyrir. Enginn er þó öruggur því á
regntímanum fljóta sprengjurnar
upp og færast til. Svæði sem voru
örugg eru það ekki endilega leng-
ur eftir að honum lýkur.
Það virðist tilviljanakcnnt hvar
jarðsprengjurnar eru, þær er ekki
eingöngu að finna við þekkt hern-
aðarvígi. Enn eru að finnast svæði
sem ekki var vitað að sprengjur
væru á. Dæmi um það var fótbolta-
völlur í Maputo, sem börn höfðu
leikið sér á í tvö ár. Dag einn gekk
kýr yfir völlinn og sprakk í loft
upp er hún steig á „portúgala".
Mósambíkar virðast hafa vanist
þessu ógnvænlega ástandi ótrú-
lega, þó grunnt sé á óttanum.
Geysilegt verk er fyrir höndum.
Að sögn þýsks hernaðarsérfræð-
ings á vegum Sameinuðu þjóðanna
verður sprengjuleit í Mósambík
lokið árið 2170 miðað við núver-
andi hraða.