Morgunblaðið - 01.08.1998, Blaðsíða 37
MORGUNB LAÐIÐ
VERSLUN
LAUGARDAGUR 1. ÁGÚST 1998 37
VIÐREISNARSTJÓRNINNI hafa löngum verið eignaðar umbætur til aukins frelsis í viðskiptum og verslun
en staðreyndin er sú að baráttan gegn höftum hefiir staðið allt fram á þennan dag.
V erslunarhöft
eftir viðreisn
Þó að myndun viðreisnarstjórnarinnar sé einatt talin marka upp-
hafíð að afnámi viðskiptahafta í íslensku nútímasamfélagi,
hefur baráttan fyrir auknu viðskiptafrelsi staðið allt fram á þenn-
an dag, eins og lesa má í þessari grein sem byggir á samantekt
sem Lýður Björnsson hefur unnið í tilefni af 70 ára afmæli Sam-
taka verslunarinnar/Félags íslenskra stórkaupmanna.
MEÐ tilkomu viðreisnar-
stjómarinnar, sem sett-
ist á valdastóla árið
1959, urðu mikil um-
skipti í verslunarmálum okkar Is-
lendinga. Hún sat að völdum til
1971, var undir forsæti Olafs Thors
1959-1963, Bjarna Benediktssonar
1963-1970 og Jóhanns Hafsteins
1970-1971. Aðgerðir í efnahagsmál-
um voru helsta stefnumál hinnar
nýju stjórnar og var tekið að undir-
búa lagasetningu um þær haustið
1959 eða fyrr. í byrjun árs 1960
boðaði Gylfi P. Gíslason viðskipta-
ráðherra fonnenn Félags íslenskra
stórkaupmanna, Kaupmannasam-
taka Islands og Verslunarráðs á
sinn fund og skýrði frá fyrirhugaðri
gengisfellingu og lækkun álagning-
ar í krónutölu. Einnig kom fram í
máli ráðherra, að um 60% innflutn-
ings yrðu gefin frjáls, 40% væri inn-
flutningur frá Rússlandi, Austur-
Þýskalandi og Tékkóslóvakíu og
yrði hann bundinn leyfum og væri
þetta gert til verndar viðskiptum
við þessi lönd, sem væru mikilvæg.
Frílisti og leyfi
Ríkisstjóm ákvað í byrjun hvers
árs að höfðu samráði við Seðla-
banka heildarupphæð leyfaúthlut-
unar í frjálsum gjaldeyri. Upphæð-
inni var skipt milli vöruflokka og
nefndist upphæð hvers vöruflokks
kvóti hans. Leyfaveitingar fyrir inn-
flutningi frá vöraskiptalöndum vom
í samræmi við viðskiptasamninga,
sem vora í gildi við hvert einstakt
land, en þeim fylgdu vörulistar.
Vöruskiptalöndin á 7. áratugum
voru Austur-Þýskaland, Brasilía,
Pólland, Rúmenía, Rússland,
Tékkóslóvakía og Ungverjaland.
Rússland (Sovétríkin) var langmik-
ilvægasta vöraskiptalandið og kom
um 51% innflutnings frá þessum
löndum frá því 1965.
Vörutegundum á frílista fjölgaði
ár frá ári á 7. áratugnum. Haustið
1965 vora gólfteppi, skyrtur og
nærföt sett á frílista svo að dæmi sé
nefnt. Fyrir kom þó, að vörur væra
teknar af frílista og mun þetta
stundum hafa verið gert með hag
innlends iðnaðar fyrir augum.
Einnig kom fyrir í þrengingunum
1967-1968 og um miðbik 8. áratugs-
ins, að vörur væru teknar af frílista
til að draga úr innflutningi og gjald-
eyriseyðslu. Eftirfarandi er glefsa
úr fréttatilkynningu, sem ríkis-
stjórnin sendi frá sér á útmánuðum
1975:
„Hefur því ríkisstjórnin í samráði
við Seðlabankann ákveðið að aflétta
að mestu þeim takmörkunum sem
gilt hafa í gjaldeyrisviðskiptum að
undanförnu. Stefnt er að því að
gjaldeyrisbankamir afgreiði á
næstunni gjaldeyri til kaupa á
frílistavörum með eðlilegum hætti
eins og áður var. Þó munu gjaldeyr-
isbankarnir enn um sinn hafa eftir-
lit með gjaldeyrissölu vegna sér-
stakra vörakaupa, svo sem bifreiða,
vinnuvéla, húsgagna, innréttinga,
kex og annarra brauðvara. Þessar
vörur verða þó áfram á frílista og er
þess vænst að hægt verði að selja
gjaldeyri fyrir innflutningi þeirra
án nokkurra verulegra tafa.“.
Hinn 7. maí 1975 var einnig til-
kynnt að brauð, sælgæti og litasjón-
vörp hafí verið tekin af frílista tíma-
bundið. Þetta var harmað af inn-
flytjendum og ekki síst sökum þess
að viðtækjaverslanir áttu mikið
magn af litasjónvörpum á hafnar-
bakkanum og fengu ekki vörana
leysta út. Sjónvarpið var þá tekið að
senda fréttir og innlent efni út í lit
og sama máli gegndi um erlent efni.
Lyktir urðu þær, að hömlunum á
innflutning litasjónvarpa var aflétt,
enda er torvelt að berjast gegn
tækniframförum og það þrátt fyrir
að unnt hefði verið að verja gjald-
eyrinum til annarra og væntanlega
þarflegri hluta að mati stjórnvalda
en kaupa á litasjónvörpum.
Fleiri baráttumál frá
7. áratugnum
Þó svo að aðgerðir Viðreisnar-
stjórnarinnar hafí fært verslunar-
fyrirtækjum aukið frelsi og umbæt-
ur hvað varðar viðskipti á milli
landa voru enn mörg mál sem
þurftu lagfæringar við. Félag ís-
lenskra stórkaupmanna barðist á 7.
áratugnum fyrir allmörgum fleiri
umbótum í verslunarmálum en
þeim, sem gerð hafa verið að um-
ræðuefni hér að framan og má þar
nefna afnám einkasölu ríkisins á tó-
baki, viðtækjum og eldspýtum, af-
námi gildandi verðlagsákvæða,
lækkun tolla, rýmkun á heimildum
til útflutnings á framleiðsluvörum
þjóðarinnar og aukið frjálsræði í
gjaldeyrisviðskiptum.
Rétt þykir að víkja nánar að sum-
um þessara atriða. Fyrstu einkasöl-
um ríkisins var komið á fót í tengsl-
um við Landsverslunina, sem var
stofnuð 1917 og starfaði til 1925.
Þetta var einkasala á tóbaki og
steinolíu. Stofnað var til einkasölu á
áfengi og skyldum vörum 1923 og
einkasala á tóbaki var tekin upp á
nýjan leik 1931. Einkasala á eld-
spýtum hófst 1932. Talið er, að
tekjuöflunarsjónarmið hafí ráðið
mestu um stofnun þessara einka-
salna og einnig um stofnun nokk-
urra til viðbótar á árunum 1935-
1936, einkasölu á bifreiðum, rafvél-
um, rafáhöldum, raflagningarefni,
viðtækjum og kartöflum og öðrum
garðávöxtum. Hagsmunir landbún-
aðarins munu þó hafa ráðið allmiklu
um stofnun einkasölunnar á græn-
meti.
Nokkrar af fyrrnefndum einka-
sölum höfðu verið lagðar niður fyrir
upphaf Viðreisnar, til dæmis einka-
sala á bifreiðum og ýmsum raftækj-
um. Einkasala viðtækja (útvarps-
tækja) var lögð niður á ámnum
1966-1967 og einkasala á ilm- og
háivötnum 1970. Innflutningur á
símabúnaði var gefinn frjáls árið
1980. Einkasala á eldspýtum hélst
talsvert lengur en einkasala á ilm-
og hárvötnum, en einkasala á áfengi
og tóbaki er enn við lýði.
Félag íslenskra stórkaupmanna
krafðist afnáms gildandi verðlagsá-
kvæða. Þetta mun jafngilda kröfu
um, að allar vörur yrðu settar á
frílista og að úthlutun gjaldeyris-
kvóta til einstakra vörategunda yrði
afnumin. Krafan mun einnig lúta að
tollum, ekki síst á vefnaðarvöru, en
tollar á slíkri vöru þóttu þá háir.
Tollar voru að vísu lækkaðir mjög
mikið á viðreisnartímabilinu, en
ekki þótti stórkaupmönnum þar nóg
að gert.
Innborganir á greiðsluheimildir
voru eitt af baráttumálum félagsins.
I ársbyrjun 1959 var hér um að
ræða 25% innborgun af andvirði er-
lendra lána samkvæmt víxlum og
binditíminn þrír mánuðir. Félag ís-
lenskra stórkaupmanna krafðist
þess þá, að binditíminn yrði afnum-
inn eða upphæðin endurgreidd að
þremur mánuðum liðnum eða hún
yrði yfirfærð til erlendra víxileig-
enda. Samkomulag náðist um 10%
innborgun á greiðsluheimildir 1963,
þessu var síðan breytt í gjaldeyris-
vandkvæðunum um miðbil 8. ára-
tugarins, en þá var kveðið á um 25%
innborgun við gjaldeyrisafgreiðslu
og skyldi féð verða bundið í 90 daga.
Milliríkjasamningar
Ljóst er að milliríkjasamningar
hafa haft mikil áhrif á verslunar-
frelsi á íslandi jafnt hvað varðar
innflutning sem útflutning. Frí-
verslunarsamband Evrópu (EFTA,
European Free Trade Ássociation),
EEC (European Economic Comm-
unity) og GATT (samkomulag um
tolla og viðskipti, General Agreem-
ent on Tariffs and Trade) eru allt
samningar sem íslendingar hafa átt
aðild að. Samningar þessir hafa
auðveldað og ýtt undir viðskipti á
milli landa og þó svo að hart hafí
verið deilt um aðild íslands að þess-
um samningum á sínum tíma dylst
engum í dag að þeir hafa skilað
þjóðinni umtalsverðum ávinningi.
Með inngöngu íslands í EFTA árið
1970 lækkuðu vemdai'tollar af iðn-
aðarvörum um 30% og síðan 10%
árlega frá árinu 1974.
Viðræður við Efnahagsbandalag-
ið um viðskiptasamning fylgdu í
kjölfarið. Samningar tókust 1972 og
með þeim árangri, að samið var um
lækkun tolla á íslenskum sjávaraf-
urðum í aðildarríkjum þess, tollar á
sumar þessara vörutegunda skyldu
raunar falla niður.
Samkomulag um tolla og við-
skipti, GATT, var gert árið 1947, og
var markmið þess að setja almenn-
ar reglur í milliríkjaviðskiptum og
mismunun í viðskiptum. ísland
gerðist aðili að GATT árið 1967.
GATT samningurinn hefur jafnan
verið lagður til grandvallar þegar
settar eru reglur um frjáls vöru-
skipti á milli landa og hefur áhrifa
hans gætt talsvert hér á landi á
undanfómum árum, meðal annars
hvað varðar innflutning á landbún-
aðarvörum.
Ferðamannagjaldeyririnn
Gjaldeyrisskorts gætti í ríkum
mæli á 6. áratugum og reyndu
stjórnvöld því að takmarka gjald-
eyrisnotkun sem best þau gátu.
Þetta bitnaði bæði á ferðamönnum
og innflytjendum.
Árið 1983 markar tímamót í sögu
ferðamannagjaldeyrisins, en þá
felldi Albert Guðmundsson fjár-
málaráðherra álagið á hann niður.
Rök ráðherra voru þau, að Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn hefði ítrekað
gert athugasemd við álagið og talið
það brjóta gegn lagaákvæðum um
ferðafrelsi og stuðla að svartamark-
aðsbraski með gjaldeyri.
Árið 1983 afnam Matthías
Mathiesen einkaleyfi Landsbanka
og Útvegsbanka á verslun með er-
lendan gjaldeyri, en þetta hafði ver-
ið eitt af þeim málum, sem þing Fé-
lags íslenskra stórkaupmanna hafði
gert kröfu um 1966.
Bjórinn leyfður
Öll sala og dreifing á áfengum
drykkjum var bönnuð með lögum
frá og með 1. janúar 1915, en það
var afnumið 1922 og 1935. Ein teg-
und áfengra drykkja var þó undan-
skilin, bjórinn, og hafa sumir íyrir
satt, að hann hafi hreinlega gleymst
1935. Innflutningur bjórs og brugg-
un hans og sala hér var síðan
óheimil um áratugi, leyfilegt var að
vísu að selja hernum bjór um all-
langt árabil. Skarð myndaðist í
múrinn 1965, en þá var áhöfnum
skipa og flugvéla heimilað að taka
með sér tiltekið magn af þessari
vöra inn í landið og hófst þá nokkur
svartamarkaðsverslun með hana.
Við þetta sat fram í ársbyrjun 1980,
en þá tók Davíð Scheving Thor-
steinsson iðnrekandi hálfan kassa af
áfengum bjór í frihöfninni á Kefla-
víkurflugvelli. Davíð var óbreyttur
ferðamaður, enda gerði tollurinn
ölið upptækt. Davíð mótmælti og
bar fyrir sig jafnræðisreglu stjórn-
arskrár. í kjölfarið var reglugerð-
inni breytt á þá leið að öllum ferða-
mönnum var heimilt að taka með
sér tiltekið magn af bjór inn í land-
ið.
Baráttan fyrir afnámi bannsins
hélt á hinn bóginn áfram og með
þeim árangri, að Alþingi samþykkti
10. maí 1988, að braggun og sala
áfengs öls á íslandi skyldi heimil frá
og með 1. mars 1989.
Verðlagshöft
og vörukaupalán
Verðlagshöft voru afnumin 1982
og þremur árum síðar vora vextir
gefnir frjálsir, en í kjölfar þess
jókst þjónusta banka og fjármála-
fyrirtækja veralega. Á 9. áratugn-
um tók tollurinn upp flýtimeðferð ef
tollskýrslur voru rétt fylltar út og
hafði þetta mun hraðari tollmeðferð
í för með sér. Ný og mikið breytt
tollskrá tók gildi um áramótin 1987-
1988, tollar vora lækkaðir og gjöld
samræmd þannig að sömu vöra-
flokkar bára sambærileg gjöld. Inn-
flytjendum var síðan heimilað á ár-
inu 1989 að nýta sér erlend vöra-
kaupalán og fylgdi aukið frjálsræði í
gjaldeyrisviðskiptum í kjölfarið.
Frjálsræði í viðskiptum með sjáv-
arafurðir hefur einnig aukist á síð-
ustu áratugum og það bæði innan-
lands og við erlenda aðila. Fyrstu
fískmarkaðir, Faxamarkaður og
Fiskmarkaður Hafnarfjarðar, tóku
til starfa 1987, útflutningur á frosn-
um fiskafurðum til Bandaríkjanna
var gefinn frjáls 1989, og útflutning-
ur á saltfiski 1993.
Verðlagseftirlit tíðkaðist hér á
landi á tímabilinu frá Viðreisn, eink-
um á fyrri hluta þess. Það breytti
raunar mjög um form og viðfangs-
efni 1993 þegar Samkeppnisstofnun
leysti Verðlagsráð af hólmi. Við-
fangsefni er einkum að tryggja
virka samkeppni og koma í veg fyrir
ólögmæta viðskiptahætti, en Verð-
lagsráð hafði fjallað um verðmynd-
unina.
Lokaorð
Islendingar vora seinir til að
slaka á verslunarhöftum. Jóhannes
Nordal, fyrrverandi Seðlabanka-
stjóri, víkur að orsökum þessa í er-
indi, sem hann flutti á söguþingi 31.
maí 1997. Þar telur hann höftin hafa
verið neyðarúrræði, sem landsmenn
hafi gripið til þegar þeir treystu sér
ekki til að ráða fram úr vandanum
með hefðbundnum aðgerðum í pen-
inga- og gengismálum. „Það má
jafnvel taka svo sterkt til orða, að
menn hafi með þessu flúið undan
vandanum, sem slíkar aðgerðir
hefðu lagt þeim á herðar, enda er
athyglisvert, að engar tillögur era
lagðar fram um aðrar aðgerðir til
þess að halda jafnvægi í utanríkis-
viðskiptum, áður en gripið er til svo
víðtækra innflutningshafta," segir
Jóhannes og mun einkum höfða til
viðbragða við heimskreppunni, en
viðbrögð við áföllum síðar urðu
svipuð.
Efnahagsráðstafanimar 1960
voru stórt skref í átt til aukins frels-
ins í viðskiptum á íslandi, en nægði
þó ekki til að tryggja hér jafnmikið
frelsi á þessu sviði og ríkti í ýmsum
nágrannalandanna.
Mjög hefur dregið úr verslunar-
höftum frá upphafi Viðreisnar, mis-
hratt að vísu og væntanlega aldrei
hraðar en svo, að hershöfðingjar í
heimsstyrjöldinni síðari hefðu frem-
ur líkt þessu við skipulegt undan-
hald en flótta.