Morgunblaðið - 17.11.1998, Blaðsíða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 17. NÓVEMBER 1998
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
• ÞORSTEINN Valdimarsson -
Ljóð er XII. bindi í ritröðinni Is-
lensk rit. Ritstjórar eru Ásdís
Egilsdóttir og Heiga Ki’ess. Bókin
hefur að geyma
úi-val ljóða Þor-
steins, frumort
og þýdd.
Þorsteinn
Valdimarsson
(1918-1977), sem
var guðfræðing-
ur að mennt,
sendi frá sér
átta Ijóðabækur,
hina fyrstu,
Villta vor, árið
1942 og þá síðustu, Smalavísur, árið
1977, en auk þess liggur eftir hann
mikill fjöldi þýðinga á ljóðum, óp-
erutextum og öðrum söngtextum
sem hafa birst í tímaritum, blöðum
og söngskrám, enda var Þorsteinn
menntaður í tónlist. í kveðskap
Þorsteins mætast íslensk sveita-
menning og heimsmenning og þótt
náttúruljóð séu mest áberandi eru
honum einnig þjóðfélagsmál ofar-
lega í huga og auk þess kann hann
að bregða fyrir sig glettni, einkum í
limrum sínum. Eysteinn Þorvalds-
son, prófessor við Kennaraháskóla
Islands, býr ljóðin til prentunar og
ritar ítarlegan inngang þar sem
hann rekur ævi Þorsteins og skáld-
feril og gerir grein fyrir einkennum
hans og stöðu á tímum mikilla
straumhvarfa í íslenskri ljóðagerð.
Þá er í bókinni skrá yfir allt það
efni sem birst hefur eftir Þorstein
og um hann.
Utgefandi er Bókmenntafræði-
stofnun Háskóla Islands og Há-
skólaútgáfan. Bókin er 232 bls. inn-
bundin. Verð: 3.180 kr.
• FJÓSAKONA fór út í lieim.
Sjálfsmynd, skáldskapur og raun-
veruleiki í ferðasögum Onnu frá
■ Moldnúpi er eftir Sigþrúði Gunn-
arsdóttur. Bókin er 2. bindi í ritröði
Bókmennta-
fræðistofnunar,
Ung fræði. Hún
er byggð á BA-
ritgerð Sigþrúð-
ar um ferðasög-
ur Önnu frá
Moldnúpi og
fyrsta fræðilega
umfjöllunin um
sögu henna.
Alþýðukonan
Anna frá
Moldnúpi (1902-
1979) gaf út fimm bækur sem sögðu
frá ferðalögum hennar um megin-
land Evrópu og til Bandaríkjanna.
En þótt ferðalögin séu tilefni skrifa
Önnu er persóna hennar sjálfrar
ekki síður áberandi í textanum og í
bókinni Fjósakona fór út í heim er
rýnt í ferðasögumar með hug-
myndir ferðalangsins um sjálfan sig
í brennidepli. Hvers konar sjálfs-
mynd birtist í bókunum, hvemig er
hún tjáð og hvað hefur áhrif á þá
tjáningu?
Sigþrúður Gunnarsdóttir leggur
nú stund á framhaldsnám í al-
mennri bókmenntafræði við Há-
skóla Islands.
Útgefandi er Bókmenntafræði-
stofnun Háskóla íslands og Há-
skólaútgáfan. Bókin er er 128 bls.
j. og kostar 1.790 kr.
• AÐ handan - Bók um lífið eftir
dauðann er eftir Grace Rosher í
þýðingu sr. Sveins Víkings.
Bókin er
helguð þeim sem
harma látinn vin
og velta fyrir sér
spurningunni um
framhaldslíf.
„Boðskapur
bókarinnar er
bjartur og fagur
og hverjum
manni hollt og
hugbætandi að
vermast við sól-
skin hans,“ segir þýðandi í eftir-
mála.
Útgefandi er Hörpuútgáfan á
Akranesi. Bókin er 150 bls., kom
fyrst úr árið 1968. Prentvinnsla í
Odda hf. Verð: 2.680 kr.
Grace
Rosher
Sigþrúður
Gunnarsdóttir
BÆKUR
Bókmenntasaga
SÖGUR, LJÓÐ OG LÍF
„Islenskar bókmenntir á 20. öld“ eftir
Heimi Pálsson. Prentvinnsla Prent-
smiðjan Oddi hf. Vaka-Helgafell,
Reykjavík 1998. 174 bls.
Allmargir árgangar framhalds-
skólanema hér á landi hafa lært ís-
lenska bókmenntasögu af bók Heim-
is Pálssonar, bókmenntafræðings,
Straumum og stefnum í íslenskum
bókmenntum frá 1550, sem fyrst
kom út árið 1978. Heimir hefur sett
saman aðra bók sem ætluð er til
kennslu í íslenskri bókmenntasögu á
framhaldsskólastigi en nú um tuttug-
ustu öldina eina sem hlaupið var
heldur hratt yfír í fyrmefndu bókinni
af eðlilegum ástæðum. Hin nýja bók
nefnist Sögur, ljóð og líf og fjallar
um bókmenntir aldarinnar „allt frá
nýrómantík til póstmódemismá* eins
og segir í káputexta. Efnistök þess-
arar bókar eru ekki ósvipuð og í
hinni fyrri en gerð er grein fyrir
straumum og stefnum í íslenskum
bókmenntum á tímabilinu með hlið-
sjón af þjóðfélagsþróun. Sú ný-
breytni hefur þó verið tekin upp að
birta skáldatal á spássíum þar sem
gerð er sérstök grein fyrir rúmlega
hundrað skáldum og rithöfundum í
stuttu máli. Vissulega er þetta nokk-
uð djarft tiltæki þar eð slíkt val getur
orkað tvímælis en um leið lífgar þetta
mjög upp á bókina og færir skáld og
rithöfunda nær nemendum sem lík-
lega sjá margir hverjh- skákl og rit-
höfunda í goðsögulegri fjarlægð.
Almenn við-
horf, hefð-
bundin sýn
Heimir segir í for-
mála bókarinnar að
skrif um bókmenntir
hljóti alltaf að markast
af almennum viðhorf-
um til bókmennta eða
því sem hann segir
suma kalla viðhorfum
bókmenntastofnunar-
innar og þekkingu og
viðhorfum þess sem
skrifar. Sé bókin skoð-
uð með þetta í huga er
óhætt að segja að hér
sé bókmenntasaga tutt-
ugustu aldar rakin á af-
ar hefðbundinn hátt.
Það verði með öðrum
orðum ekki sagt að
Heimir leggi margt nýtt til túlkunar
á viðfangsefninu. í kennslubók sem
þessari þarf þetta ekki að vera
ókostur, flestir myndu jafnvel telja
það óæskilegt að í slíkri bók væru
ríkjandi einhver önnur viðhorf en
þau sem almenn geta talist og viður-
kennd. Þó myndi það geta talist
kostur að bent væri á ný sjónarhom,
nýjar túlkunarleiðir, nýja lykla að
bókmenntunum. Þannig
mætti koma í veg fyrir
að bókin yrði einradda,
dragi upp einlita mynd
af bókmenntasögunni.
Heimir leggur mest
upp úr því að skoða bók-
mennth- tuttugustu ald-
ar í ljósi þjóðfélagsþró-
unar tímabilsins. Sögu-
legir viðburðir eru í
bakgmnni og skoðað
hvernig þeir endur-
speglast í skáldskap
tímabilsins. Heiti meg-
inkafla gefa þetta ber-
lega til kynna: „Borgar-
menning í vöggu
1900-1930“, „Frá
kreppuárum að köldu stríði
1930-1950“, „Um kalda stríðið að
stúdentaóeirðum 1950-1970“ og
„Frá stúdentauppreisn til aldar-
loka“. Straumar og stefnur í íslensk-
um bókmenntum aldarinnar eru
sömuleiðis sett í erlent samhengi.
Hvortveggja gerir höfundur á mjög
átakalausan hátt en þama birtist
okkur sú bókmenntasaga sem flest
Heimir
Pálsson
okkar hafa lært í skólum.
Ánægjulegt er að sjá að þýddar
bókmenntir era komnar inn í bók-
menntasöguna. Sömuleiðis hafa
kvennabókmenntir hlotið aukinn
þegnrétt í henni. Heimir tekur raun-
ar upp umræðu um stöðu kvenna-
bókmennta hér á landi. Hér nýtir
hann sér fræðilega umræðu sem far-
ið hefur fram um hlut þýðinga og
kvennabókmennta í bókmenntasög-
unni. Einnig fá barnabókmenntir sitt
rými í bókinni.
Það er sömuleiðis kostur þessarar
bókar að höfundur hennar skýtur
sér ekki undan því að fjalla um það
sem verið hefur að gerast á allra síð-
ustu árum í íslenskum bókmenntum
þó að verkefnið sé erfítt. Hér er jafn-
vel leitast við að skýra þá marghöfða
ófreskju póstmódernismann. Og þótt
aðeins sé rótað í yfirborðinu og hið
póstmódemíska ástand mistúlkað á
þann veg að það einkennist af algeru
„afstöðu- og skeytingarleysi" þegar
aðal þess er einmitt róttækt endur-
mat og gagnrýnið viðhorf þá verða
þessi síðustu ár í íslenskum bók-
menntum vafalítið skiljanlegri, eða
að minnsta kosti aðgengilegri, nem-
endum en ella.
Eins og Heimir segir í formála er
bókin skrifuð með það íyrir augum
að kveikja löngun lesenda til að
skoða meira. Eflaust nær bókin
þessu markmiði að einhverju leyti en
það er kannski líka kominn tími til
að kynna fyrir íslenskum framhalds-
skólanemendum ný sjónarhom á
bókmenntimar, nýjar aðferðir, aðrar
túlkunarleiðir.
Þröstur Helgason
Tilraun um ástina
BÆKUR
Skáldsaga
NÆTURGALINN
eftir Jón Karl Helgason. Bdkaútgáf-
an Bjartur 1998. 94 bls.
SÖGUMAÐUR í Næturgalanum
hefur það fyrir satt að ,,[n]æst því
að nærast á fjarlægðum og skorti,
magnast ástin í laumuspili“ (30).
Þessi staðhæfíng kjarnar viðfangs-
efni þessarar stuttu skáldsögu eða
nóvellu: Næturgalinn, eins og nafn-
ið gæti gefíð til kynna, fjallar, a.m.k.
á yfirborðinu, um „rómantíska ást“,
þessa góðu gömlu, ekta, þegar orð
eins og „tilhugalíf ‘ hafði enn merk-
ingu, eða alltént aðra merkingu en í
dag.
Kveikjan að frásögninni Nætur-
galanum eru sendibréf sem piltur
og stúlka, Helgi og Kristín, skrifuðu
hvort öðru við upphaf aldarinnar.
Þessi bréf sem frásagnarmaður er
að „stelast til að lesa“ á bjartri sum-
amótt fyrir framan gluggann sinn,
hartnær öld síðar, eru sannkölluð
ástarbréf og eins konar „lokahnykk-
ur“ í tilhugalífi ungra elskenda. En
þetta tilefni fyrstu skáldsögu Jóns
Karls Helgasonar eða sú skáldaða
frásögn sem höfundur spinnur í
kringum og upp úr bréfunum á sér
upphaf í „raunveruleikanum", ef
þannig má að orði komast, en Helgi
og Kristín sem „voru eitt sinn fólk
af holdi og blóði, eins og þú og ég“
(10) eru reyndar engin önnur en
langafi og -amma höfundar sjálfs.
Þessa „sönnu“ og eflaust nærri
týndu sögu þýðir frásagnarmað-
ur/höfundur yfir á tungumál ástar-
innar; hann dregur fram og út úr
bréfunum „tilhugalíf ofið úr bleki“
(10) og fellir að hefðinni með því að
flétta inn í frásögnina myndir úr
klassískum ástarsögum heimsbók-
menntanna. Veigamestar af þessum
sögum era smásaga Tsjekhovs um
ástarparið Önnu og Gúrov í „Kon-
unni með hundinn", og „Laustiks-
ljóð“ úr Strengleikum Marie de
France um eiginkonu riddarans frá
Malo og unga riddarann sem hún
verður ástfangin af. Cyrano de
Bergerac eftir Edmond Rostand
leikur líka stórt hlutverk. Allar eru
þessar sögur um ástir í meinum og
allar enda þær á harmrænan hátt
með því að elskendumir ná ekki
saman, a.m.k. ekki í
þessu lífi.
Ástarsaga Kristínar
og Helga hefst á „að-
skilnaði elskendanna
eins og hefðin kveður á
um“ (10) þegar Kristín
heldur til Skotlands
þangað sem hún hefur
ráðið sig ásamt vinkonu
sinni til vetrardvalar.
Samdráttur þeirra
Helga hefur varað um
nokkurn tíma en þau
haldið sambandi sínu
leyndu. Þau reyna líka
að halda bréfaskrifun-
um leyndum, m.a. með
því að senda árituð um-
slög með bréfunum sín-
um til að hitt geti sent bréf sitt í
þeim þannig að engan gruni hver
sendandi sé og þar með eðli bréf-
anna.
Ást Helga og Kristínar er þannig
ást í meinum en ólíkt hinum bók-
menntalegu og upphöfnu ástarsög-
um sem veita henni aðhald eru
meinbugir þeirra eigin tilbúningur.
Lausn ástarsögunnar og jafnframt
sköpun hennar felst í því að Helgi og
Kristín fari eftir þeim helgisiðum
sem hefðin heimtar af þeim. Þau
fara varlega í sakimar, enda Helgi
ekki enn, eins og rómantíkin krefst
af karlmanninum, búinn að segja
„orðin innantómu“ (eins og Barthes
hefði sagt) sem þarf til að ástarsag-
an kvikni og Kristín ekki búin að
veita það eina svar sem ástarjátn-
ingin krefst til að öðlast merkingu:
Ég elska þig líka.
Könnun Jóns Karls á ástarsög-
unni sem hann skáldar úr bréfum
langafa síns og -ömmu er ekki gagn-
rýnislaus upphafning á rómantískri
ást: Höfundur er sér meðvitaður um
textalegt einkenni ástarinnar, um
það að „ást í orðum [er] unaðsfullur
leikur meðan lífið sjálft flæðir áfram
með öllum sínum skemmtilegu og
leiðinlegu stundum“ (91). Enda kall-
ar hann ástina í upphafi bókar „sak-
leysislegt samsæri gegn raunvera-
leikanum“. Ástin nýtur samt fullrar
virðingar í Næturgalanum og bókin
getur þrátt fyrir allt skoðast sem óð-
ur til hennar: Ástin er ekki verri
þótt hún sé einber orðræða.
Það er vel til fundið að láta ís-
lensku ástarsöguna, þessa „raun-
verulegu", spegla sig í heimsbók-
menntunum. Með því
tekst höfundi að skapa
vissa eftirvæntingu en
upphafin og skáldleg
ástin bregður líka
skemmtilegri birtu á
íslenska ævintýrið.
Höfundur leynir ekki
skoplegum hliðum
sambandsins; hjákát-
legu pukrinu, dulmál-
inu (Kristín kallar sig
„Dultop" en Helgi
skrifar „Sarley“ undir
sín bréf!) og yndislegu
innantómu hjalinu í
ástarbréfunum: „Mun-
ið þér fyrir hálfum
mánuði, þá vorum við
saman“ (21).
Megin fyiárstaðan fyrir því að
elskendurnir opinberi ást sína er
móðir Helga; ekki að hún hafi á
nokkum hátt sett sig upp á móti
ráðahagnum heldur þorir sonurinn
ekki að bera erindið upp við hana.
(Það er þó ekki grín að þessu ger-
andi, því hafa ekki einmitt þekktir
sálgreinendur haldið því fram að
forsenda ástarinnar sé aðskilnaður-
inn við móður(líkamann)?)
Höfundur er þannig fráleitt að
gefa ástarsögunni langt nef. Nema
ef vera skyldi tragí-kómíska nefið
hans Cyrano de Bergeracs (sem er
reyndar aldrei langt undan í Nætur-
galanum). En risastórt nef manns-
ins, sem ber eflaust með sér víðtæka
táknlega merkingu, er ekki bara
tákn fyrir íyrirstöðu og þann sjálf-
skapaða meinbug sem ást í meinum
hlýtur að vera að einhverju leyti
heldur líka fyrir „sanna ást“ þá sem
nær út yfir líf og dauða.
Næturgalinn er stutt bók sem
leynir á sér. Hún minnir að sumu
leyti á nóvellu Steinunnar Sigurðai'-
dóttur, Astin fískanna, einkum að því
leyti hvað hún er vel samin og þolir
vel að vera lesin aftm-. Textinn er
þéttur og vísar í sjálfan sig fram og
til baka og bókin vinnur á við frekari
lestur. Sagan er könnun á ástinni
sem orðræðu en jafnframt könnun á
skáldskapnum og skrifum; á því
hvemig við búum til texta úr okkar
eigin „raunverulega" lífi. Framar-
lega í Næturgalanum er sagt að ást-
in „nærist á fjarlægðum, löngunin á
skorti“. Það sama mætti segja um
frásögnina og skrifin - lífið sjálft.
Geir Svansson
Jón Karl
Helgason
Nýjar bækur
• TVEGGJAheima skil hefur að
geyma ljóð og ljósmyndir eftir
Björn Erlingsson.
Þar kemur gamalt sveitafólk við
sögu sem kann
þá list besta að
ljfa í sátt við Guð
og menn. Við
landið, veðrátt-
una og unga
fólkið sem oftast
er í kapphlaupi
við tímann, án
þess að vita með
vissu í hverju
keppnin er fólg-
in. En gamla
fólkið heldur
sfnu striki. Fer með bænir að
morgni og lofar góðan dag að
morgni. I kynningu segir að ljóðin,
líkt og Ijósmyndimar, hafi höfundur
fangað á fáeinum augnablikum milli
stríða í önnum dagsins. Og fátt
heillað hann meira en birta lands-
ins, fegurð þess og deyjandi kyn-
slóð sveitafólks sem ræktað hefur
jörð sína af alúð og uppskorið hóf-
samt líferni. I bókinni renna ljóð og
ljósmyndir saman á sérstakan hátt
og endurspegla fortíðina í nútíma-
legu ljósi.
Útgefandi er Kjölur. Bókin er 64
bls., prentuð í Prentsmiðjunni Li-
bris. Höfundur tók Ijósmyndir á
kápu. Bókband: Bókbandsstofan
Kjölur. Verð 1.850 kr.
• LEIKRITIÐ Solveig eftir
Ragnar Arnalds er sýnt í Þjóðleik-
húsinu um þessar mundir.
I kynningu segir: „Ragnar birtir
hér töluvert
ólíka mynd af
Miklabæjar-Sol-
veigu en þá sem
munnmælin og
þjóðsagan segja
frá enda um-
hverfist Solveig í
augum samtíma-
manna í hataða
fordæðu með að-
stoð hálærðra
manna. Hér birt-
ist mannlega
hliðin á alþýðustúlkunni.“
Nokkrar myndir sem Grímur
Bjarnason hefur tekið af sýningu
Þjóðleikhússins er að finna í bók-
inni ásamt öðru efni um verkið..
Útgefandi bókarinnar er Leikur
en Háskólaútgáfan annast dreif-
ingu. Bókin er 87 bls. Prentumsjón:
PMS. Verð: kr. 880.
Ragnar
Arnalds