Morgunblaðið - 07.03.1999, Blaðsíða 6

6 B . SUNNUDAGUR 7. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Úr hdmi
harmonihu
IMANNLEGU lífi eru margskonar
kennileiti sem varða veginn. Sum
þessara kennileita þykir okkur
vænt um vegna þess að þau minna
okkur á glaðar og góðar stundir eða
tengja okkur tímabilum sem okkur
þykir gaman að heyra um. Harmon-
ikan er eitt þessara kennileita sem
tengja okkur við skemmtilegar
stundir í fortíð og nútíð. Síðast liðið
mánudagskvöld var saga harmon-
ikunnar rakin í Þjóðleikhúskjallaran-
um að viðstöddum mörgum harmon-
ikuspilurum og áheyrendum. Olafur
Kristjánsson formaður Harmoniku-
félags Reykjavíkur hefui- kannað
sögu þessa hljóðfæris sem svo ríkan
sess hefur áunnið sér í skemmtanlífí
Islendinga á þessari öld. Upphaf
harmonikunnar er að sögn Ólafs rak-
ið til hjóðfærisins cheng, sem Marco
Polo kom með með sér frá Kína um
1500, en upphaf þess er aftur rakið
allar götur til 3000 fyrir Krist. Á
slíkt hljóðfæri er enn spilað í Asíu og
það hefur titrandi hljóma líkt og
harmonika.
Orgelsmíðalærlingurinn Fredrich
Bussman gerði sér hljómborð með
belg til þess að eiga auðveldara með
að stilla orgel og það tiltæki varð svo
trúlega upphaf þeirrar hugmyndai-
að smíða hljóðfæri sem létt væri að
ferðast með og spila undir dansi, svo
sem t.d. sígaunar gerðu. Um 1827
fékk Christian Messner einkaieyfí á
hljóðfæri sem nefndist Mundéoline
og Cyril Demian smíðaði svo harm-
oniku árið 1829. Sama ár smíðaði
Charles nokkur Wheatstone átt-
strengt hljóðfæri sem hann nefndir
Concsetinu, hljóðfæri með munn-
hörputónum. Fjölmargar gerðir af
harmonikum hafa verið smíðaðar,
tvær aðal gerðh- eru til af harmonik-
um, það er píanó- og hnappaharmon-
ikur.
Frakkar hófu smíði á harmonik-
um árið 1830 og tveimur árum síðar
voru nítján verksmiðjur í París
teknar að framleiða harmonikur. I
framhaldi af því voru stofnaðir skól-
ar og kennslugögn gerð til þess að
kenna harmonikuspil eftir nótum.
Frakkar voru ieiðandi í framleiðslu
á harmonikum til 1860, þá fór Paolo
Soprani, ítalskur bóndasonur í
Castelfídardo, að smíða harmonikur
sem þóttu taka öðrum fram um tón-
gæði. Aðdragandi þess var sá að
austurríkskur pílagrímur sem var á
heimleið frá Lorato gisti hjá
Soprani-fjölskyldunni. Meðferðis
hafði hann franska harmoniku (My-
sterious Sound box) sem Paolo fékk
að taka sundur og skoða kerfið í.
Italir framleiða núna flestar harm-
onikur, en þær hafa einnig verið
framleiddar í mörgum öðrum lönd-
um, svo sem í Austurríki, Sviss,
Þýskalandi, Englandi, Ameríku,
Rússlandi, Tékkóslóvakíu, Kína og
víðar.
Við tóna harmonikunnar
Nú skulum við víkja okkur niður í
Þjóðleikhúskjallara. Þai- stendur
mikið til. Menn í hvítum skyrtum
eru önnum kafnir við að taka upp
harmonikur sínar og gera þær klár-
ar fyrir spilamennsku, meðan aðrir
stappa laust niður dansfætinum,
óþolinmóðir eftir að harmonikutón-
arnir fari að hljóma. Flest sæti eru
skipuð en ég fæ leyfi til að setjast
við borð hjá tveimur mönnum þar
ÓLAFUR er formaður Harmönikufélags Reykjavíkur
Harmonikan hefur skipað veglegan sess í
skemmtanalífí Islendinga, við undirleik
hennar hefur mörg ástarsagan byrjað,
og í framhaldi af þvi margt lífíð kviknað.
Guðrún Guðlaugsdóttir fór um daginn á
menningarkvöld harmonikunnar í Þjóðleik-
húskjallaranum og fræddist þar um sögu
þessa fræga hljóðfæris og tók menn
tali sem gert hafa veg harmonikunnar
----------------- —,r -■■ ■ ....—.....
mikinn á Islandi.
sem nýtur góðs útsýnis til sviðsins.
Meðan kynnirinn, Björn Ólafur
Hailgrímsson, greinir frá að nú fari í
hönd óæfð dagskrá sem hafí ekki
einu sinni „generalprufu" á bak við
sig þá litast ég um í salnum. Greini-
lega er meðalaldur harmonikuunn-
enda vel yfir unglingsmörkunum, ef
marka má áheyrendurna sem þarna
sitja og bíða. Mennimir sem ég sit
hjá eru þarna að eigin sögn fyrir
misskilning. Þeir ætluðu að hlusta á
Ijóðadagskrá sem hafði nokkuð
löngu áður verið fyrirhuguð þetta
kvöld - þar átti að flytja ástarljóð
eftir Pál Ólafsson. Dagskráin hefst
með því að nokkur pör feta sig fram
á gólfíð og taka að stíga dans við
eigið raul. Kynnir segir að þannig
hafí landinn skemmt sér fram til
þess tíma er harmonikan nam hér
land um 1850. Það voru franskir sjó-
menn sem höfðu hana í farteskinu
og kenndu Islendingum að spila á
hana. Frakkar höfðu manna helst
milligöngu um að útvega hingað
harmonikur aliar götur fram yfir
seinna stríð að Norðmenn bættust í
hóp þeirra sem sáu íslendingum fyr-
ir harmonikum og kenndu mörgum
þeirra fyrstu tökin á þessu þá æ vin-
sælla hljóðfæri.
Tengsl við ytri og innri fortíð
I Þjóðleikhúskjallaranum kemur
nú fram á sviðið maður með pínu-
litla hnappaharmoniku, forvera
þeirra sem síðar komu fram á sjón-
arsviðið. Þótt nikan sé lítil eru dans-
arar greinilega allshugar fegnir
framlagi hennar og herða dansinn -
sumir snúast þó hraðar en aðrir.
Tvöfalda harmonikan kemur svo
fram á sjónarsviðið þetta kvöld í
fangi Ólafs Þ. Kristjánssonar sem
leikur á hana Dansið þið sveinar -
öðru nafni Húrra, nú ætti að vera
ball. Kynnirinn lætur þess getið að
engir tveir menn spili eins á harm-
oniku og að engar tvær harmonikur
hljómi alveg eins. Sessunautar mín-
ir eru óánægðir með hvað rómantík-
in ræður litlu í þessari harmoniku-
dagskrá og taka að ókyrrast. Þeim
ætti þó ekki að vera í kot vísað hvað
fortíðarþrána snerth- því Ulrick
Falkner tekur nú að þenja 75 ára
gamla Hohnerharmoniku og hefur
það Herragarðspolka. Dansfólkið
gerir skyldu sína og meira til. Eg
hlusta á fjöruga en gamaldags dans-
tónlistina og velti fyrir mér hvort
„sjarmi“ harmonikutónlistarinnar
sé ekki einmitt tengsl hennar við
fortíð fólksins í landinu og fortíðina
innra með okkur sjálfum. Því verð-
Ljósmynd:Morgunblaðið/Kristinn
KARL Jónatansson spilar í Þjóðleikhúskjallaranum.
Vorum
„populerir“
Karl Jónatansson spilaði fyrst opinberlega
árið 1935 í sfldarverksmiðjunni að Krossa-
nesi. Hann var ellefu ára gamall og sat nú
þarna og spilaði fyrir dansi svo norsku sjó-
mennirnir og verksmiðjustarfsmennimir
gætu skemmt sér svolítið milli vinnutarn-
anna. „Á ballinu var skotið saman handa
stráknum og fékk ég 7 krónur 30 aura í
hattinn sem látinn var ganga á milli rnanna
fyrir mig. Eg var mjög ánægður og montinn.
Þá var tímakaupið í verksmiðjunni 1 króna
og tíu aurar. Þá fengust 22 vínarbrauð fyrir
tímakaup verkamanns en nú fást Qögur - og
helst voru þau gömlu betri en vínarbrauð
nútímans," segir Karl.
Karl var eldra bam foreldra sinna
Jónatans Hallgrímssonar og Sigurborgar
Daníelsdóttur sem bjuggu fyrst í Blikalóni á
Melrakkasléttu. Þar eignaðist Karl sína
fyrstu harmoniku. „Eg var níu ára og pabbi
kom einu sinni til mm og segir við mig:
„Langar þig ekki til að prófa harmoniku?"
Eg vissi varia hvað það var en sagði samt
undir eins já. „Viltu þá fóma öllu sem þú átt
til að eignast harmoniku?“ sagði pabbi. Ég
játti því líka. Þá seldi hann fyrir mig tvær
rollur sem ég átti og ég fékk í staðinn 60
bassa hnappaharmoniku og spilaði á hana til
12 ára aldurs. Foreldrar Karis fluttu skömmu
síðar með fjölskyldu sína í Krossanes, rétt við
Glerárþorp á Akureyri og þar byijaði Karl að
spila á harmonikuna fyrir alvöm og reyndar
lika fótbolta. „Ég var miðvallarmaður í Þór í
mörg ár, ég átti þátt í því að rífa það félag
upp,“ segir Karl. „Við höfðum yfirburði yfir
KA þá. Illskan milli félaganna var mikil,
menn töluðust yfirleitt ekki við, það var bara
barist. En ég hafði þann hátt á að fara fram á
völlinn og heilsaði KA-strákunum með
handabandi og gerði að gamni mínu við þá.
Þegar félagar mínir í Þór sögðu: „Að þú skul-
ir tala við þessi helvíti," þá svaraði ég: „Þetta
era bara andstæðingar mínir meðan við eram
að spila, þar fyrir utan em margir þeirra vin-
ir mínir eins og þið,“ og við það sat. En ekki
var þessi afstaða mín vinsæl.
Á sumrin vann ég í Krossanesverksmiðj-
unni frá því ég var ellefu til tólf ára. Við
strákarnir vomm á eitthvað lægra kaupi en
eldri verkamenn. Við vorum settir í mjölhús-
ið og áttum að koma þungum sekkjum upp í
stæður, kannski lengst uppi. Við roguðumst
með 50 kflóa sekkina í stæðumar og bölvuð-
um oft hraustlega á meðan, enda löðrandi
sveittir. Þá sagði einu sinni einn karlinn:
„Blessaðir drengir mínir, þið þurfið nú ekki
að kvarta. Þið eigið framtíðina fyrir ykkur
og tæknin er alltaf að verða meiri. Þegar þið
verðið fullorðnir þá getið þið bara staðið og
ýtt á takka og þá labbar sekkurinn upp í
stæðuna og kemur sér fyrir. Tæknin mun
gefa mönnum svo mikinn pening að þið þurf-
ið ábyggilega ekki að vinna nema kannski
þijá eða fjóra tíma á dag, þá hafið þið nóg til
að framfleyta fjölskyldu." Tæknin kom vissu-
lega en hinn mikli ágóði og góða frí hefur
látið á sér standa. Mér verður stundum hugs-
að til þessa spádóms gamla verkamannsins."
Var stundum syfjaður í barnaskólanum
Frá því að Karl spilaði fyrir norsarana í
Krossanesi þá tók hann til við að spila fyrir
dansi. „í öllum Eyjafirði, má segja,“ segir
hann þar sem ég króa hann af baksviðs í
Þjóðleikhúskjallaranum í kaffihléi á harmon-
ikukvöldinu, en þar fer þetta viðtal fram inni
á miðju eldliúsgólfi. „Ég spilaði alltaf einn og
ég var stundum syfjaður í barnaskólanuni á
mánudajgsmorgnum,“ bætir hami við og
hlær. „Eg náði strax vinsældum, ekki vantaði
að ég væri reglusamur, svo ungur sem ég
var, það vom ekki allir harmonikuleikarar á
þessum tima, sumir vom talsvert blautir."
Svo kom að því að Karl vildi fá sér kraft-
meira hljóðfæri en gömlu hnappaharmonik-
una. Hann keypti nýja harmoniku af Norð-
manni einum sein var sjómaður á einum
norska bátnum. „Harmonikan kostaði 400
krónur sem var svo mikið fé að ég sá enga
leið til að útvega það,“ segir hann. Daníel
Illugason afi Karls bjó á æskuheimili hans og
hafði löngum gaman af að hlusta á dóttur-
soninn æfa sig á nikkuna. „Afí var þannig
maður að fólk bað hann ógjarnan um lán, _
hann var mjög passasamur um alla hluti. Ég
hafði eitthvað rætt um löngun mína til þess
að kaupa umrædda harmoniku, en ég komst
að því að pabbi átti ekki peninga til að lána
mér svo ég hætti bara að tala um þetta. Svo
þegar Norðmaðurinn var að fara að tveimur
dögum liðnum þá segir afi allt í einu:
„Hvemig var þetta með harmonikuna, vant-
ar þig ekki peninga fyrir henni?“ Ég tók
þessu fálega en afi hélt áfram: „Ætli ég verði
ekki að lána þér fyrir nýrri harmoniku, það
er best að við fömm inn á Akureyri á morg-
un og sækjum peninga í bankann,“ sagði
hann. Svo lánaði hann mér 400 krónur og ég
var að borga honum til baka næstu tvö árin.
En það urðu allir mjög hissa að gamli maður-
inn skyldi vilja leggja peninga í þetta. Þegar
kom að því að ég eignaðist sonarson vildj
Ingi sonur minn gefa honum mitt nafn. Ég
sagðist aldrei hafa verið hrifinn af Karls-
nafninu. „En ef þú vilt gefa mér nafnið þá
láttu strákinn heita í höfuðið á afa mínum
Damel - og það var gert,“ segir Karl.
Drekk aldrei á pallinum
Blaðamaður víkur talinu aftur að dans-
leikjaspilamennsku Karls og spyr hann
hvort öllu því skemmtilífi hafi ekki fylgt