Morgunblaðið - 04.08.1999, Blaðsíða 42

242 MIÐVIKUDAGUR 4. ÁGÚST 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
Áður óbirt
og óflutt
Hið bernska ævintýri sem þjóðin féll fyrir á
leiksviðum um land allt um áratuga skeið
hejur ekki lengur sömu áhrifog áður.
S
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Idag verður tilkynnt
um niðurstöður úr
leikritasamkeppni
Þjóðleikhússins sem
efnt var til í vor í til-
efni af 50 ára afmæli leikhússins
á næsta ári. Að sögn dómnefndar
var mikil þátttaka í keppninni,
alls bárust um 40 leikrit fullrar
lengdar og verður þremur þeirra
veitt viðurkenning, fyrsta, annað
og þriðja sæti, og fylgja peninga-
verðlaun hverju sæti.
Það verður fróðlegt að heyra
hverjir hafa orðið fyrir valinu í
samkeppni Þjóðleikhússins og
hvort fram á völlinn stíga nýir
óþekktir höfundar eða hvort
hlutskörpust hafa orðið þekkt og
viðurkennd leikritaskáld. Keppn-
UinunDE in var öllum
VIÖMOKr opin og því má
gera ráð fyrir
að gæðum
verkanna inn-
byrðis hafi verið dálítið misskipt,
fjöldinn segir ekki alla söguna,
því reglurnar voru næsta ein-
faldar; verkið mátti ekki hafa
birst opinberlega áður svo hugs-
anlega hafa einhverjir dustað
rykið af gömlum handritum í
sínum fórum og dubbað þau upp
í sparifötin á nýjan leik og att
þeim fram undir dulnefni.
Kannski í annað eða þriðja sinn.
Hugtakið „gamalt leikrit“
verður reyndar afstætt í þessu
samhengi, leikrit sem hvergi hef-
ur heyrst eða sést áður hlýtur á
vissan hátt að vera nýtt ef það er
tekið til handargagns og æft til
sýningar, þó deila megi um hvar
draga eigi slík mörk. Ef óvænt
fyndist áður óbirt og óflutt leikrit
eftir Strindberg væri það þá nýtt
leikrit? Var Wozzek nýtt leikrit
þegar það birtist fyrst nær hálfri
öld eftir dauða Buchners. Miðast
ferskleikinn við lífsmark höfund-
arins? Ef höfundurinn er á lífi er
þá verkið nýtt þá loksins það
kemur fram þó liðin séu kannski
30-40 ár frá ritunartíma þess?
Séu þrír eða fjórir áratugir liðnir
frá dauða höfundarins og íram
kemur leikrit sem hann lauk við
daginn fyrir andlátið er það þá
gamalt leikrit? Eru þó bæði leik-
ritin í þessu dæmi jafngömul.
Kannski er lykilatriði hér hvort
áhorfendum er kunnugt um rit-
unartíma verksins. Var tekið
fram í skilyrðum Þjóðleik-
hússsamkeppninnar að höfund-
urinn yrði að vera á lífi. Gæti
hugsast að verðlaunaleikritið sé
áður óbirt og óflutt leikrit eftir
Matthías Jochumsson. Hversu
langt kæmist Skugga-Sveinn í
leikritasamkeppni í dag? Eða
fengist þetta sígilda leikrit
kannski hvergi leikið ef það hefði
komið fram um daginn. Er
Skugga-Sveinn kannski bara „sí-
gildur" vegna hins sögulega sam-
hengis? Engum virðist lengur
detta í hug að sviðsetja Skugga-
Svein nema þá ef hægt væri að
búa til úr því einhvers konar
bamaleikrit. Hið sama á við um
Nýársnóttina. Þessi tvö vinsæl-
ustu leikrit þjóðarinnar langt
fram yfir miðja öldina eru orðin
svo sígild að ekki er hægt að
sýna þau. Hvers konar klassík er
það eiginlega? Eða Gullna hliðið?
Vafalaust þarf að nálgast þau á
nýjan hátt því þjóðin hefur for-
framast svo í leiklistinni að eng-
inn getur lengur látið sem hann
taki þessi verk alvarlega. Hið
bemska ævintýri sem þjóðin féll
fyrir á leiksviðum um land allt
um áratuga skeið hefur ekki
lengur sömu áhrif og áður. Skoð-
anakannanir segja þó þjóðina
enn trúa á álfa og huldufólk en
útilegumenn hafa dáið út með
öllu í vitund þjóðarinnar. Álfatrú-
in byggist að sögn á því að láta
álfana njóta vafans meðan ekki
kemur fram rannsókn sem sýnir
endanlega fram á að tilvist þeirra
sé einber hjátrú. Nýársnóttin
nýtur greinilega ekki vafans
lengur því það leikrit hefur ekki
verið sviðsett nokkurs staðar á
landinu í aldarfjórðung eða svo.
Ekki einu sinni af áhugaleikfé-
lagi í tilvistarkreppu. Enda er
það sitthvað að láta óskilgreinda
álfa njóta vafans um tilvist sína
eða fara í leikhús og horfa á „ást-
sælustu leikara þjóðarinnar"
leika álfa. Hvemig á annai-s að
leika álf svo mark sé takandi á
því? Hvenær er álfur yfirleitt vel
leikinn? Eða dvergur?
Leikrit er á sinn hátt ávallt
nýtt í huga okkar þegar það er
fmmsýnt, en það skiptir sköpum
fyrir afstöðu okkar til þess og
hvert tillegg þess er til samtíðar
okkar, hvort við vitum að það
var ritað í ár eða fyrir einni öld.
Áður óbirt og óflutt leikrit - en
sannanlega eitt hundrað ára
gamalt - er fyrst og fremst
sögulega forvitnilegt í dag, en ef
okkur er ókunnugt um ritunar-
tímann fellur hinn sögulegi
rammi brott og innihald verksins
getur haft mun sterkari tilvísun í
okkar samtíma en ella. Þannig
mætti hugsa sér að Brúðuheimili
Henriks Ibsens myndi geta vald-
ið umræðum og deilum ef það
hefði „fundist" um daginn og
enginn vissi aldur þess; einnig
mætti hugsa sér að Vorið vaknar
eftir Frank Wedekind sem
Borgarleikhúsið sýnir næsta vet-
ur myndi vekja okkur til sterkari
umhugsunar um unglinga á kyn-
þroskastigi ef okkur væri ókunn-
ugt um að verkið er ríflega ald-
argamalt.
A sinn hátt eru þessar vanga-
veltur eilíft viðfangsefni þeirra
sem fást við að sviðsetja og túlka
sígild leikrit. Höfuðskylda þeirra
sem við slíkt fást er að sýna í
hverju hið sígilda eðli verksins
er fólgið með því að finna á því
túlkunarflöt sem höfðað getur til
áhorfenda samtímans. Hver upp-
setning þarf að færa sönnur á
hið sígilda í verkinu. Sígilt leikrit
í þessum skilningi lýtur því öðr-
um lögmálum en sígilt bók-
menntaverk að því leyti að lestur
texta verksins nægir ekld til að
staðfesta sígilt eðli þess. Sögu-
legt gildi leikrits getur verið
óumdeilanlegt þó sviðshæfi þess
sé löngu útbrunnið. Algengt er
að heyra sagt um hin sígildu
leikrit heimsins að tilfinningaleg
átök persónanna séu eilíf og haf-
in yfir tíma og rúm, en þó er lík-
lega nær lagi að segja að
dramatísk bygging ákveðinna
klassískra leikrita sé með þeim
hætti að hún falli betur að okkar
tíma en annarra verka. Þannig
detta klassísk verk leiklistarsög-
unnar inn og út af leiksviðum
veraldarinnar eftir því hvemig
vindurinn blæs hverju sinni. Og
bíða síns tíma að nýju þess á
milli.
+ Guðrún Ó.
Melax fæddist í
Haganesi í Fljótum
í Skagafirði 15.
september 1904.
Hún lést á Hrafn-
istu í Reykjavík 26.
júlí síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru Ólafur Jóns-
son, f. 17. mars
1868 í Kjósarsýslu,
d. 7. júlí 1948 í
Haganesi, og kona
hans, Jórunn Stef-
ánsdóttir, f. 25. júlí
1879 í Haganesi, d.
4. september 1968.
Hinn 18. nóvember 1928 gift-
ist Guðrún sr. Stanley Melax
(fæddur Guðmundsson) sem var
prestur á Barði í Fljótum frá
1920-1931. Þau fluttu að
Breiðabólstað í Vesturhópi vor-
ið 1931, þar sem sr. Stanley var
prestur í 29 ár, til 1960. Fluttust
Tengdamóðir mín, Guðrún
Melax, er látin hátt á nítugasta og
fimmta aldursári. Hún hlaut hægt
andlát.
Guðrún Ólafsdóttir fæddist og
ólst upp í Haganesi í Fljótum, elst
sex systkina. Haganes var þá ein af
betri jörðum norðanlands. Mikil
umsvif í búrekstri, margt heima-
fólk og góð efni í garði á þeirra
tíma mælikvarða. Guðrún hlaut
enda gott uppeldi og ágæta mennt-
un. Hún var send kornung til
Akureyrar til tónlistarnáms og
gerðist að því loknu organisti við
Barðskirkju. Ung að árum fór hún
til náms við Hússtjórnarskólann á
Blönduósi og að námi þar loknu fór
hún í Kvennaskólann í Reykjavík,
sem hún lauk einnig við. Haldbetri
og meiri menntun munu fáar konur
hafa hlotið á þeirri tíð. Enn er til
ýmislegt af því sem Guðrún hafði
meðferðis heim að námsárum lokn-
um, m.a. matreiðslubækur og
fleira, sem hún skrifaði upp eftir
kennurum sínum og er það bæði
fróðleg og fögur lesning, því Guð-
rún skrifaði mjög fallega og hafði
skýra rithönd. Fyrir henni lá að
verða húsmóðir á stóru sveitaheim-
ili og prestsfrú og gestagangur
mikill. Nýttist henni þá vel námið
því hún var fyrirmyndar húsmóðir,
einstaklega veitul og gestrisin. Það
var ekki aðeins matargerðarlistin
og rausnarskapurinn við gesti og
gangandi, sem hún hafði með sér
sem veganesti, heldur var hún
einnig afburðagóð hannyrðakona
og öll verk léku henni í höndum. Þá
bjó Guðrún einnig yfir þeim sjald-
gæfa hæfileika að geta gert mikið
úr litlu og hefur það sjálfsagt oft
komið sér vel því bú þeirra prests-
hjónanna mun aldrei hafa verið
ýkja stórt og prestslaunin ekki há.
Hún var hins vegar einstaklega
nýtin manneskja, hélt vel á öllu,
sem henni var trúað fyrir og hafði
gott fjármálavit. Hélst þetta í
hendur við mikinn rausnarskap og
gjafmildi jafnt við nákomna sem
alls óskylda er þurftu á hjálp að
halda.
Guðrún giftist ung prestinum á
Barði í Fljótum, Stanley Guð-
munds.syni; sem tók sér ættarnafn-
ið Melax. A Barði fæddist elsti son-
ur þeirra en árið 1931 fluttust þau
hjónin ásamt með nánasta vensla-
fólki að Breiðabólstað í Vestur-
Hópi þar sem séra Stanley tók við
prestsskap. Á Breiðabólstað fædd-
ust þeim önnur fjögur börn hvar af
eiginkona mín er yngst. Einnig ólst
upp á heimili þeirra hjóna Halldór
Björnsson, sem var þeim fósturson-
ur og ákaflega trygglyndur. Hann
vann hjá þeim Stanley og Guðrúnu
á meðan þau bjuggu á Breiðaból-
stað, fluttist með þeim suður til
Reykjavíkur þegar Stanley lét af
prestsskap eftir 30 ára samfellda
þjónustu á Breiðabólstað og var
þeim ávallt mikil hjálparhella þótt
hann byggi ekki lengur undir sama
þau þá til Reykja-
víkur í Ljósheima 4.
Eftir lát eigin-
manns, 20. júní
1969, bjó Guðrún
ein á sama stað til
1993, er hún fluttist
á Hrafnistu í
Reykjavík sem var
heimili hennar í sex
og hálft ár.
Börn þeirra eru
þessi: Bragi, f. 1.9.
1929, búsettur í
Kópavogi; Haukur,
f. 24.2. 1932, búsett-
ur í Calgary í
Kanada; Guðrún, f. 26.6. 1933,
búsett í Kópavogi; Jórunn, f.
9.12. 1935, búsett í Reykjavík;
og Björk, f. 19.8. 1941, búsett í
Reykjavík. Barnabörnin eru 17,
barnabarnabörnin 20.
Utför Guðrúnar fer fram frá
Bústaðakirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.30.
þaki. Halldór lést fyrir nokkrum
árum.
Búskapur þeirra hjóna á Breiða-
bólstað var ekki mikill að vöxtum,
a.m.k. ekki hin síðari ár, en umsvif-
in á heimilinu eigi að síður mikil.
Margvísleg félagsmálastörf fylgdu
gjarna sveitaprestum og svo var
um séra Stanley. Auk prestskapar- •
ins gegndi hann mörgum öðrum
trúnaðarstörfum, var m.a. oddviti
meðan hann þjónaði á Barði.
Þá var gestagangur mikill, ekki
síst á Breiðabólstað, þessu forn-
fræga höfuðbóli þar sem lög voru
fyrst færð í letur á íslandi og aldrei
var þar svo haldin kirkjuleg athöfn
að ekki væri öllum kirkjugestum
boðið til stofu upp á veitingar, sem
prestshjónin höfðu allan veg og
vanda af. Hugtakið „risna“ var þá
ekki orðið til og varð prestsfrúin
sjálf að annast allan matartilbúning
og framreiðslu og taka allar góð-
gerðir úr eigin búi. Margan svang-
an munninn hefur hún Guðrún
mettað.
Þegar prestsskap séra Stanleys
lauk árið 1960 fluttust þau hjónin
ásamt yngstu dóttur sinni til
Reykjavíkur og keyptu stóra og
rúmgóða íbúð við Ljósheima þar
sem þau bjuggu síðan. Stanley tók
þá aftur til við skriftir, en hann
hafði ritað nokkrar smásögur á sín-
um yngri árum, m.a. til að afla sér
fjár til náms, en hann var af fátæk-
um kominn og barðist sjálfur áfram
að mestu óstuddur. Bætti hann á
þessum árum nokkrum sögum við
safnið og birtist t.d. ein þeirra í
sýnisbók um íslenskar smásögur,
sem gefin var út skömmu eftir
dauða hans en nokkrar bækur með
smásögum eftir hann höfðu áður
komið út. Guðrún hóf hins vegar
störf utan heimilis og vann m.a.
mörg ár við saumaskap á sauma-
stofu þar sem meðfædd handlagni
hennar og góð verkkunnátta komu
sér vel. Eftir að Stanley andaðist
árið 1969 bjó Guðrún áfram í Ljós-
heimum þangað til árið 1993 að hún
fluttist á Hrafnistu.
Ég kynntist þeim hjónum, séra
Stanley og Guðrúnu, ekki fyrr en
nokkru eftir að þau fluttust til
Reykjavíkur þegar ég kom á heim-
ili þeirra í fylgd yngstu dótturinn-
ar, sem síðar átti eftir að verða eig-
inkona mín. Þau hjónin tóku mér
opnum örmum og vildu allt fyrir
mig gera, ekki síst Guðrún. Hún lét
sér mjög annt um hag allra barn-
anna sinna, maka þeirra og afkom-
enda og rétti þeim oft hjálpandi
hönd ef hún taldi þess við þurfa.
Hún var ávallt hýr í viðmóti og
glaðleg, vingjamleg og góðgjöm og
talaði aldrei illa um nokkurn mann.
Sá eitthvað gott í öllum.
Guðrún var einstaklega félags-
lynd og hafði gaman af að vera með
fólki og innan um fólk. Þá hafði hún
mikla unun af því að ferðast, þessi
kona, sem mestalla sína ævi hafði
búið við einangrun í afskekktum
sveitum. Hún sló aldrei hendinni á
móti því gæfist kostur á að fara í
ferð, hvort heldur sem það var
langt eða skammt, og vílaði aldrei
fyrir sér neina erfiðleika í því sam-
bandi. Komin hátt á áttræðisaldur
ferðaðist hún með okkur hjónunum
yfir hálfan hnöttinn og þótti lítið
mál en hafði þó með sér heim
nokki-a steinmola úr Klettafjöllun-
um svona rétt til minningar. Um ní-
rætt brá hún sér með eldri borgur-
um í Þórsmerkurferð því þangað
langaði hana að komast. Nú er hún
lögð upp í sína síðustu langferð, vel
út hvíld eftir langan nætursvefn, og
kemur þar að leiðarlokum.
Guðrún Melax varð langlíf þó
ekki væri hún alltaf heilsuhraust.
Hún hélt andlegum kröftum sínum
óskertum fram á síðustu ár en und-
ir það síðasta var farið að bera
nokkuð á minnistapi eins og eðlilegt
hlýtur að vera um svo háaldraða
konu. Hins vegar þekkti hún alltaf
sína nánustu og var sér til fulls
meðvitandi um umhverfi sitt. Lík-
amsstyrk sínum hafði hún hins veg-
ar tapað mikið upp á síðkastið og
síðustu hérvistardagana var óðum
af henni að draga þó ekki kenndi
hún neinna þjáninga. Hún sofnaði á
eðlilegum tíma sunnudagskvöldið
25. júní en vaknaði ekki aftur.
Klukkan sjö morguninn eftir leið
hún á brott.
Að lifa og deyja, það er lífsins
saga. Gömul kona, sem lifað hafði
langa ævi, hefur kvatt lífið. Hún
fékk friðsælan dauðdaga, þökk sé
Guði fyrir það. Henni fylgja kveðj-
ur og þakkir. Um hana lifa áfram
góðar minningar.
Sighvatur Björgvinsson.
Eldur er bestur
með ýta sonum
og sólar sýn,
heilyndi sitt,
ef maður hafa náir,
án við löst að lifa.
(Hávamál)
Með örfáum orðum langar mig
að minnast ömmu minnar er kvatt
hefur þennan heim að lokinni langri
og farsælli lífsgöngu. Ég man eftir
henni ekki síðar en ég kom til sjálfs
mín, um tveggja ára aldur. Um þær
mundir mun ég hafa verið gestur á
heimili afa og ömmu stöku sinnum
og sú bernskuminning sem hefur
lifað með mér og er líklega fyrsta
minning sem ég hef af sjálfum mér
er frá heimili þeÚTa hjóna. Ég
minnist þess að ég sat fyrir framan
dyrnar að kontór afa míns, sem þá
var enn lífs, og stritaðist við að
komast inn um dyrnar að þessu
dularfulla herbergi. Þá birtist ein-
hver hönd og leiðir mig burt frá
þessum stað og inn í annan þar sem
bíður mikið gnægtaborð. Sú hönd
sem mig leiddi þangað var líklega
fyrsta hlýja höndin sem ég fékk
notið. Hugmyndir mínar um ömmu
hafa æ síðan verið tengdar þessari
minningu með einum eða öðrum
hætti. Hún var sú kona sem gaf af
sjálfri sér það besta sem hún átti og
fyrir það ber að þakka að leiðarlok-
um. Séra Friðrik Friðriksson
æskulýðsleiðtogi orti minningarljóð
um móðurömmu ömmu minnar er
hét Guðrún Kortsdóttir. Oft er sagt
að menn vitji nafns síns. í þessu til-
viki er ég ekki í vafa um að svo hafi
verið því sú lyndiseinkunn sem lýst
er í kvæði séra Friðriks er sem
bautasteinn um ævi ömmu minnar:
Avallt ör þín hönd,
öðrum bjargir vann,
skjól og skjöldur varst
þeirra er skelfdi raun,
tárin þrauta þung
þerra tókst þér vel.
Fúsust á það eitt
öðrum líkn að tjá.
Böm þín binda krans
blítt á leiði þitt,
þar er þökkin best
þekkast blóm í sveig.
Þar er rósin rauð
rík af kærleiksgnótt,
„gleym mér ei“ þar er
undið táradögg.
GUÐRUN O.
MELAX