Morgunblaðið - 12.12.1999, Blaðsíða 30

30 B SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Eyðileggingin var skelfileg.

Sprengingin
mikla í Halifax
Segja má að 6. desember 1917 hafi verið
mikill örlagadagur í sögu Halifax í Nova
Scotia. Þennan dag varð hörmulegt slys sem
enn í dag er minnst. Svavar G. Jóns-
son kynnti sér þennan atburð og verður
hann rakinn hér á eftir.
Fólk horfði agndofa yfir rústasvæðið.
—
Líkkistur á horni Argyle Street.
OKKUÐ hefur ver-
ið um ferðir Islend-
inga að undanfömu
til Nova Seotia,
haustið þar er ekki
síðra en íslenskt
haust með allri sinni litadýrð. Veð-
urfar er líklega ekki mjög líkt á Is-
landi og Nova Scotia sem er tölu-
vert sunnar á hnettinum eða í
kringum 45. lengdarbaug meðan Is-
land er í kringum 65. Sannast má
segja að litir haustsins á Nova
Scotia séu með ólíkindum. En vetur
hefur verið að ganga í garð þegar
þeh- atburðir gerast sem hér verða
raktir.
Örlagadagur
Þótt vetur væri að ganga í garð
var þetta bjartur, snjólaus og fagur
dagur sem var að renna upp í Hali-
fax í Nova Scotia. Örlagadagur í
sögu borgarinnar, 6. desember
1917. Dags sem enn er minnst
vegna þeirra hörmunga sem yfir
gengu þennan fagra morgun og
hafa sett mark sitt á borgarlífið alla
tíð síðan. Heimsstyrjöldin fyrri
geisaði í Evrópu. Margar hafnar-
borgir vora undirlagðar vegna þjón-
ustu við her- og flutningaskip sem
losuðu og lestuðu margskonar varn-
ing vegna stríðsins eða áttu aðeins
leið um til að slást í för með skipa-
lestum sem fóru yfir Atlantshafið.
Svo var einnig í Halifax þennan
dag.
Snemma morguns hafði belgíska
birgðaskipið Imo lagt úr höfn í Bed-
ford, sem liggur nokkru norðar við
flóann en Halifax. Klukkan var um
átta þennan morgun þegar Imo og
franska skipið Mont Blanc mættust
úti fyrir Halifax. Mont Blanc var á
leið til hafnar í Halifax en þar átti
það að bíða skipalestar sem fylgjast
átti að yfir Atlantshaf á leið þeirra
til vígstöðvanna. Að sigla í skipalest
var algerlega nauðsynlegt fyrir
þetta skip, farmur þess sprengiefni
og skipið ekki mjög stórt. Um borð í
skipinu voru 21830 heil- og hálf-
tunnur af Picric-sýru, 682 kassar af
sprengiþræði, 5000 kassar af TNT
sprengiefni (gæti verið allt að 50
tonn) og 494 tunnur af Bensol (sem
er mjög eldfimt efni). Þessar tunnur
voru að mestu á dekki skipsins.
Imo var siglt nokkuð hratt og
nærri Dortmouth, sem er borg svo
að segja gegnt Halifax, þegar skipin
nálguðust. Enginn farmur var um
borð í Imo og lét skipið því ekki vel
að stjóm. Nokkru áður hafði skip-
stjóri Imo þurft að víkja á bakborða
af sinni stefnu fyrir amerísku flutn-
ingaskipi.
Mont Blanc var siglt á réttri sigl-
ingaleið sem var meðfram Dort-
mouth. Skipið hafði ekki uppi rauð-
an merkjafána eins og því bar þar
sem það flutti sprengiefni. Svo virð-
ist sem skipstjóri Imo hafi ekki tek-
ið eftir Mont Blanc þar sem það
kom siglandi úr gagnstæðri átt.
Þegar skipstjóri Imo verður var við
skip á móti gefur hann merki um að
hann ætlaði að færa sig enn meir á
bakborða, fara nær Dortmouth og
þá frekar inn á siglingaleið Mont
Blanc. Eins og allir vita gilda sömu
reglur á sjó þegar skip mætast og á
landi t.d. þegar bflar mætast, að
vikið skal til hægri eða á stjórn-
borða eins og það heitir á sjómanna-
máli. Skipstjóri Mont Blanc gaf þá
merki um að Imo væri á hans sigl-
ingaleið og ítrekaði skömmu síðar
hver siglingaleið þess væri. Skip-
stjóri Imo gaf nú ákveðið merki um
að hann ætlaði að halda sinni
stefnu.
Áhöfn Mont Blanc sá þá aðeins
einn kost vænstan, ef til vill rang-
lega, en það var að taka stefnu til
hafnar í Halifax. Slíkt þýddi að siglt
var þvert á stefnu Imo sem nálgað-
ist hratt. Er skipstjóri Imo verður
þess var gefur hann merki um fulla
ferð aftur á bak. Þessi aðgerð var
hinsvegar um seinan, árekstri varð
ekki forðað. Þegar vélum Imo var
snúið kom slinkur á skipið svo að
síða þess slóst í Mont Blanc. Við
áreksturinn rifnaði gat á Mont
Blanc og um leið kviknaði eldur um
borð í skipinu.
Mont Blanc rekur
stjórnlaust að landi
Ahöfn Mont Blanc, sem vissi að
sjálfsögðu hver farmur skipsins var,
settu strax björgunarbáta skipsins
á flot og hröðuðu sér í þá öskrandi
viðvönmarorð sem enginn í landi
tók eftir. Þeir réru lífróður í átt að
Dortmouth til að forðast hið brenn-
andi skip sem rak stjórnlaust að
landi í Halifax, knúið áfram af högg-
inu sem það fékk frá Imo við
áreksturinn. Mont Blanc rakst nú á
hafnarmannvirki í Halifax þar sem
það strandaði. Liðsmenn slökkviliðs
Halifax voru fljótir á vettvang með
sín tæki og voru að hefja slökkvi-
starf þegar Mont Blanc sprakk í loft
upp með alhvítum bjarma og til-
heyrandi hávaða. Líklegt er að
þessi sprenging sé öfiugasta
sprenging sem orðið hefur í öllum
heiminum fyrir utan kjarnorku-
sprengingu.
Áhorfendur safnasl
saman í sjávarmólinu
Það liðu um 20 mínútur ft'á
árekstrinum þar til sprengingin
varð kl. 9.05. Það var nægur tími
fyrir áhorfendur, bæði börn og full-
orðna, til að safnast saman í fjör-
unni. Flautur skipanna höfðu dregið
að sér athygli fólks svo það safnað-
ist saman til að fylgjast með brenn-
andi skipinu og aðgerðum á slys-
stað. Það voru einnig margir sem
fóru út í glugga tfl að sjá hvað um
væri að vera. Af þeim sökum urðu
um eitt þúsund manns fyrh-
augnskaða af völdum glerbrota við
sprenginguna þegar rúður splundr-
uðust.
Fjöldi látinna og
þúsundir slasaðir
Meira en 1900 manns létust sam-
stundis og áður en ár var liðið frá
þessum atburði höfðu meira en 2000
manns látist af sárum sínum. Um
9000 manns voru slasaðir og margir
varanlega. Liðlega 25000 manns
urðu heimilislaus á einn eða annan
hátt þar sem mest af norðurhluta
borgarinnar var í rúst eða 325 ekrur
(um 130 hektarar). Flest húsin á
þessu svæði brunnu eða hrundu
strax til grunna.
Mont Blanc sem var um 3000
tonn var dreift um svæðið í smábút-
um. Hlaup af einni fallbyssu skips-
ins hafði flogið um 6 km frá slys-
staðnum. Partur af akkeri skipsins
sem vó hálft tonn fannst rúma 3 km
í burtu. Rúður brotnuðu í húsum í
80 km fjarlægð og sprengingarinn-
ar varð vart bæði í Sydney og Cape
Breton sem er í um 430 km fjar-
lægð.
Hjálparstarf hafið
A undraverðum hraða var hjálp-
arstarfi komið á. Peningar bárust
víða að, m.a. frá Kína og Nýja-Sjá-
landi. Massachusetts-ríki sendi pen-
inga og hjálpargögn að andvirði
750.000 dollara. Segja má að það
hafi orðið upphafíð að vináttusam-
bandi milli Halifax og Massachu-
setts sem enn stendur. Enn í dag
senda íbúar Halifax íbúum Boston:
borgar jólatré í þakklætisskyni. I
bók sinni 1917, Halifax Explosion
and American Response, birtir Bla-
ir Beed viðtöl við fórnarlömb
sprengingarinnar svo og lista yfir
peningagjafir og önnur verðmæti
sem bárust í hjálparstarfinu. Hann
segir þar að ekki séu þessar upp-
talningar fullkomnar en ljóst sé að
víða hafi verið brugðist við af mikilli
velvild. Sem dæmi um gjafir má
nefna að börn í sunnudagaskóla St.
James-kirkjunnar í Toronto sendu
níu dollara sem voru peningar sem
þau höfðu safnað fyrir jólasælgæti.
Látnir grafnir úr
rústum fram á vor
A innan við tveimur mánuðum
höfðu um 1500 manns verið grafnir,
sumir óþekktir, önnur fórnarlömb
var verið að grafa upp úr rústunum
fram á vor. Mikið starf varð að
vinna við erfiðar aðstæður við
björgun fólks úr rústunum svo og
þurfti að bera kennsl á þá látnu.
Nokkur reynsla var þegar til staðar
við slíkar hópflokkanir því fimm ár-
um áður, eða 1912, hafði verið kom-
ið með lík og skipbrotsmenn af Tit-
anic til Halifax er það sökk.
Sérstakri nefnd var komið á fót
og hafði hún umsjón með hjálpar-
sjóði til aðstoðar íbúunum, sem
áttu um sárt að binda. Margir