Lögberg - 19.12.1918, Blaðsíða 4

12
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. DESEMBER 1918
ifr= illnlh 1llollc—1 J| u
J ólatrú og jólasiðir.
Ung'a k>-nslóðin, af Lslenzku bergi brotin,
sem elst upp hér vestra, fær um jólaleytið sjálf-
sagt að heyra rnikið um Sánkti Kláus, og lifir í
' oninni um að fá einlhverjar gjafir frá ihonum á
jóladaginn. Við, sem ólumst upp hinum megin
hafsins, áttum engan slíkan gráskeggjaðan vin
ti’l að gleðja okkur á jólunum, en hinsvegár feng-
um við margt að heyra um jólaköttinn og jóla-
s\-einana. Margt barnið var tíðum luiuggið yfir
því, að það mundi fara í jólaköttinn — fengi
cnga nýja flfik á jólunum. <)g þá voru líka jóla-
sveinarnir engin lömb að leika sér við. Margir
irmnn kannast við vísuna:
Jólasveinar einn og átta
ofan komu af fjöllunum;
í fyrrakvöid þeir fóru að hátta,
þeir fundu hann Jón á Völlunum.
Andrós stóð þar utan gátta,
þeir adluðu’ að færa liann tröllunmn,
eu hann beiddist af )>eim sátta,
óhýrustu köllunmn,
og þá var bringt öllum jólabjöllunum.
I>ó þeir séu hér taldir einungis níu, þá voru
|>eir þó venjulega þrettán, einn fyrir hvern dag
jólanna. l»eir voru synir Grýlu og Leppa-
laiða; aðrir segja þó, að Grýlahafi átt þá áður
( n hón giftist, en ekki er föðursins þá getið.
Nöfn höfðu þeir allir satnkvæmt því, sem þeir
helzt lögðu fyrir sig, svo sem Gluggagægir, Aska
sleikir, Kétkrókur, Kertasnfkir o. s. frv. 't>essi
nöfn læiri-a eru ]>ó auðsjáanlega ung, en sögnin
um jólasveinana er sjálfsagt allgömul, því að
þeir koma fyrir í norskum þjóðsögum; setja
menn þar mat fyrir ]>á á kvöldin, annars gjöra
þeir einiivern óskunda; en ekki iná leggja neitt
í kross fyrir þá, því að þeir eru hundlieiðnir, eins
og sjá má líka af vísunni hérna á undan, að þeir
þola ekki klukknahljóð.
Annars stendur sögnin um jólasveinana í
sambandi við aðra þjóðtrú, sem almenn er á Is-
landi og enda víðar; á sú trú djúpar rætur. Það
þarf ekki lengi að lesa þjóðsögurnar okkar til
jæss að komast að raun um, að það mun vera
meiri reimleiki um jólaieytið en á nokkrum öðr-
um tíma ársins. F'Vrst og fremst voni álfarnir
þá á sveimi og héldu samkomur, veizlur og
dansa, og ekki var gott að vera á þeirra leið —
einkum ef ]>eim var eittlivað gjört á móti skapi.
Húsbœndur og heimilisfólk reyndu því að búa
sem bezt í haginn fvrir ]>á, er þeir komu á að-
fangadagskvöldið; eftir að búið var að þvo og
sópa allan bæinn, gekk húsmóðirin stundum í
kring og sagði: “Veri þeir, sem vera vilja;
komi þeir sem koma vilja; fari þeir, sem fara
vilja, mér og piínum að meinalausu.” Verri við-
ureignar en álfarnir voru þó afturgöngurnar og
tröllin, sem voru á ferli um jóljn. Það var erf-
itt að gjöra þeim nokkuð til geðs, því að þau
voru jafnan illviljuð mönnunum. Það var ekk-
ert gaman að vera aleinn heima á aðfangadags-
kvöldið, þegar ihitt fólkið var gengið til tíða,
(>nda urðu þeir, sem þá gættu bús og bæjar, ein-
att vitstola eða hurfu með húð og hári. Einstak-
ir ofurhugar eða ráðsnjallir menn gátu staðist
aðsóknina og ráðið bót á þessu fargani. Hve
gamlar þessar þjóðsögur séu, verður ekki sagt
með vissu; þær eru flestar færðar í letur á nítj-
andu öld, en þó eru þær auðvitað mifclu eldri og
hafa lifað á vörum þjóðarinnar s.jálfsagt um
marga mannsaldra.
Það er nú nokkuð undarlegt, að þessar ó-
freskjur skuli að vera að ónáða mennina einmitt
á jólahátíðinni, þegar samkvæmt kenningum
kirkjunnar er friður á jörðu og Guðs velþóknun
yfir mönnunum. Það lætur því að líkindum, að
Jæssar sagnir séu eldri en kristnin, og eigi ræt-
ur sínar að rekja til heiðninnar. Enda má
finna þess getið í fslendinga sögum, að líkt bar
við ]>á. Revndar eru flestar sögumar ritaðar á
12. og 13. öld, er landið hafði verið kristið um
nokkum tíma; en atburðirair, sem þær skýra
frá, em þó flestir úr heiðni eða þá næstu ámm
eftir kristnitökuna. f mörgum þeirra er getið
nðsókna um jólaleytið. Þarf ekki annað en að
ininna á Glám og smalamennina á Þórhallsstöð-
um o g drauginn á Sandliaugum í Bárðardal, er
Grettir kom fyrir. f Flóamannasögu er sagt
f'rá þvf, að veturinn, sem ÞorgilsOrrabeinstjúpi
hafðist við á austurströnd Grænlands, komu ó-
vættir til hans um jólin og drápu og ærðu suma
aí mönnum hans. Fleiri dæmi mætti nefna.
Reimleikamir eru ávalt verstir í skamdeginu,
eða nm háveturinn, þegar dagurinn er stuttur,
en nóttin löng; hinsvegar gætir þeirra lftið eða
minna á sumrin, og einkum á vorin. Myrkrið
hefir altaf verið manna fjandi.
.fólanafnið er úr heiðni, þó ekki ætti það við
hátíð á alveg sama fcíraa sem kristnu jólin. Upp-
rani orðsins cr óljós, en það er til líka í gotnesku
og engilsaxnesku. Að líkindum var það fyrst
notað um það tímabil, sem vér nú köllum desem-
lær og .janúar, líkt og mánaðarheitið Ýlir í ís-
lenzku, enda er það sama orðið. Síðan hefir
]>að sérstaklega verið viðhaft um heiðna hátíð,
sem haldin var á því tímabili, og ýmist var köll-
nð miðsvetrarblót eða Þorrablót. Þegar kristn-
in kom á Norðurlönd, var sú hátíð færð aftur um
2—3 vikur, og varð þá hin kristnu jól, sem síðan
hafa haldin verið 25. desember. Þau hafa
varðveitt ýmsar menjar fornu heiðnu hátíðar-
innar, og reimleikasögumar eiga líklega þang-
að rætur sfnar að rekja. Það liggur því nærri
að spyrja: lívers kyns var þetta Miðsvetrar-
biót? Hver var þýðing þess! Bf við getum
svarað þeim spumingum, gætum við líklega
fundið wkýringu á uppruna reimleikasageanna.
En því miður vitum við sáralítið um Miðsvetrar-
blótið. Plins og kunnugt er, voru árlega þrjár
stórhátíðir haldnar í heiðni: Ura vetur nætur
(í miðjum október), haustboð til að fagna vetri,
og byrjaði þá árið hjá forfeðrum okkar; na?st
kom Miðsvetrarblótið, sem líka er kallað jól,
jólaboð, .jólaveizla og jóladi-ykkja; var það hald-
ið um miðjan janúar, eða í byr.jun Þorra, “til
friðar og vetrarfars góðs” eða til “árs og frið-
ar”; ennfremur var haldið sumarblót, en á
livaða tíma er óvíst. Óefað var misvetrarblót-
ið aðalhátíðin, en ekki er víst að það hafi um öll
Norðurlönd verið haldið á alveg sama tíma.
Um eitt skeið var það skoðun manna, og er
það ef til vi'll sumra enn, að sú hátíð hafi verið
haldin til þeas að fagna lengd sólargangsins,
fagna birtunni og ljósinu, og þýddu menn þá orð-
ið jól sem samstofna við hjól, og merkti það, að
þá sneriist tímans eða sólarinnar h.jól; en það
nær engri átt. I>ó studdist sú skoðuu við ýmis-
legt annað en ]rá merkingu orðsins. Gríski
sagnaritarinn Prokopius frá Cæsarea, sem lifði
á <>. ökl, segir frá því í Gotasögu sinni að norður í
Skandínavíu fagni menn afturkomu sólarinnar,
með mikilli hátíð, og gefur lumn IjTsingu á þeirri
hátíð. eftir því sem Skandinavar skýrðu honum
frá. Lýsingin, ef hún er annars rétt, getur þó
varla átt við neina hátíð meðal Skandínava
sjálfra, heldur ef til vill meðal Finna og Lappa.
Það er og eitt atriði, sem getui- mælt með því, að
miðsvetrarblótið hafi verið einskonar l.jósshátíð,
en það er tíminn, sem það var haldið á. Að vísu
inundum við líklega halda slika hátíð um sól-
hvörfin, jafnskjótt og daginn fer að lengja. En
þess var ekki að vænta, að hinir fornu Skandín-
avar í grárri heiðni gætu ákveðið tímann svo ná-
kvæmlega — lxúr munu hafa haldið hana þegar
]>eir urðu þess veralega varir að daginn var far-
ið að lengja, og það er einmitt um miðjan .janú-
ar. Að öðra leyti er fátt, sem stvður þessa skoð
un, enda munu nú fáir hallast að henni. Ilins-
vegar hefir fyrir nokkrum árum dansiki þjóð-
sagnafræðingurinn H. F. Feilberg kom fram
með þá tilgátu, að misvetrarblótið hafi alls ekki
\ erið ljóshátíð, heldur megi öllu heldur segja að
það liafi verið myrkurhátíð. Sú tilgáta, ef hún
reyndist sönn, gæti gefið skýringu um uppruna
jólareimleikanna. Feilberg 'hefir rannsakað og
horið saman allar þær sagnir, sem snerta jólin,
og finna má á Norðurlöndum og enda víðar um
heim, því að það er trú manna víðast hvar í Ev-
rópu, að draugar og yfirnáttúrlegar verur séu á
kreiki um miðjan veturinn. Margt ber hann þar
l'ram, sem styrkir tilgátu bans. Auk sagnanna
frá tslandi, sem þegar hefir verið^vikið að, má
geta t. d. Asgarðsreiðarinnar í Noregi, þegar
hópar anda riðu í loftinu um .jólaleytið, trvllir
skepnur og tekur stundum menn og etur jafnvel
mat, sem fyrir þá er settur. í Svíþjóð var það
forðum venja, að menn tóku stundum heit böð í
baðstofum á jólakvöldið, og er þeir höfðu baðast,
héldu þeir áfram að kynda, því að menn trúðu
því, að 'þá þyrftu sálir framliðinna líka að baða
sig. Heimilisfólkið lá í hálmi á gólfinu, en lét
rúmin standa upp reidd, því að menn þóttust
vita, að hinir (lauðu mundu vitja þeirra og hvíl-
ast þar. Matur var og framreiddur og látinn
standa á borðum alla nóttina. Almenn trú hef-
ir það líka verið á fslandi og annarsstaðar, að
hinar dauðu risu úr gröfum sínum á jólanóttina
og gengju í kirkju, én ekki var það fyrir neina
lifandi vem að hætta sér á þann fund.
Feilbergfíyggur að miðsvetrablótið hafi að-
allega verið haídið til þess að friða og blíðka sál-
ir framliðinna og aðra anda og yfiraáttúrlegar
kynjavemr, og gjöra sér þær þannig vinveittar
eða að minsta kosti óskaðlegar. Hátíðin hafi
verið nokkuð lík þeirri, sem í kaþólskum sið er
kölluð Allra sálna messa. Myrkrið og dmnginn
um miðveturinn gjörir menn dapra og þnng-
lynda, og þá búast menn við öllu illu; þvi var
nauðsynlegt að styrkja sig og gleðja, og jafn-
framt færa goðunum dýrar fómir. Þess er
ennfremur að gæta, að Snorri Sturluson segir í
Ýnglingasögu, að að miðjum vetri skyldi blóta
til gróðrar. f snöggu bragði virðist það liggja
nokkuð f jarri að blóta til gróðrar, þegar öll nátt-
úran er frosin og köld og sýni lítið lífsmark. En
þegar þetta er nánar athugað, er það ekki svo
fjarstætt og getur komið heim við tilgátu Feil-
bergs. Dauðir menn gengu samkvæmt fornu
trúnni í holt og hæðir og lifðu þar, álfar b.juggu
i hólum og klettum, og tröll, dvergar og aðrar
slíkar vættir b.juggu í jörðinni. Gróður jarðar-
innar gat því verið undir þeim kominn, og það
var því gott að vingast við þær. Það má auð-
vitað leggja of mikla áherzlu á þetta, en athuga-
vert er það, og getur gjört margt skil.janlegt,
sem annars er óljóst. En eitthvað þessu líkt er
ástæðan til þess að við jólin, sem nú er ljósshá-
tíð og fæðingarhátíð Krists, loðir eða hefir alt
til þessa loðað hjátrú heiðninnar og aðsóknir
myrkraveranna, sem menn forðum trúðu á.
f>að er líka óefað að kristnu jólin hafa varð-
veitt ýmsar venjur, sem tíðkaðar vom á heiðn-
mn hátíðum Rómverja, sem kallaðar vora Satur-
nalia og Kalendæ Januariæ, og haldnar voru um
mánaðamótin desember og janúar. Fæðingar-
dagur Krists er sem sé ókunnur, og i hinni
fyrstu kristni héldu menn ýmsa daga í minningu
hans; algengust var þó epifaniu-hátíðin, sem nú
er kölluðþrottándi, og var sá dagur helgur hald-
inn sem skíraardagur Krists eða andlegur fæð-
ingardagur hans. Loks tók kirkjan á Vestur-
löndum upp 25. desember, sem fæðingar- eða af-
mælishátíð Jesú Krists, og breiddist sá siður
fljótt um alla kristnina; armenska kirkjan mun
þó halda annan dag helgan í minningu þess enn.
Einn af þeim siðum, sem rekja má til róm-
\ersku háfcíðanna, er getið var, og enn loðir við
jólin, eru jólagjafirnar. Sumar þeirra era bein-
línis komnar frá þessum hátíðnm, en auðvitað
hefir siðurinn tekið ýmsum breytingum, eftir
því, sem til hagaði í hverju landi. 1 heiðni áttu
slíkar jólagjafir sér stað, því að í Egilssögu er
þess getið, að Arinbjöm hersir gaf Agli jóía-
gjafir. Eiríkur jarl Hákonarson gaf mönnum
sínum jólagjafir á áttunda degi jóla (nýársdag).
Ólafur Helgi haH5i sama sið. f Noregi urðu
jólagjafir til konungsins kvöð, sem lögleidd var
:i dögum Sveins Alfífusonar, en þær vora brátt
j
aftur úr lögum numdar. — Frá ýmsum löndum
mætti nefna jólagjafir um allar aldir, og sumar
|>eirra mundu (xss þykja kynlegar nú; en það er
ekki fcími til að fara frekar út í það mál hér.
Gjafirnar voru mestmegnis gefnar af yfirraönn-
um til undirmanna, eða vinir og ættingjar skift*
ust á gjöfum. Þess skal ennfremur getið, að
gjafir til baraa á jólunum fóru ekki að tíðkast
fyrr en á 1H öld, og hefir sá siður líklega verið
færður til jólanna frá öðrum hátíðum, því að áð-
ur var það siður að veita bömum gjafir á ýms-
mri dýrlingadögum, svo sem Marteinsmessu
(10. nóvbr.), Nikulásmessu (5. des.) og Lúsíu-
messu (12. des.), og voru hinir helgu menn taldir
gefendumir; þaðan er auðvitaðranninn Sánkta
Kláus (St. Nikulás), sem gætir svo mikils meðal
cnskumælandi þjóða á jólunum.
í Sambandi við jólagjafir til bamanna á vel
við að segja nokkur orð um jólatréð, sem nú er
orðið alment nálega um allan heim, þó það eigi
('kki langa sögu. Eftir því, sem næst verður
komist er það upprunalega þýzkur siður og hefir
breíðst út á Þýzkalandi. Jólatrés er fyrst getið
í Strassborg árið 1605 og úr því er þess getið við
og við hjá öðrum héruðum landsins. Til Norð-
urlanda barst siðurinn í byrjun nítjándu aldar;
þess er fyrst getið þá í Kaupmannahöfn á þýzk-
um heimilum þar, en fljótt tóku Danir sjálfir það
upp. Árið 1840 giftist Viktoría drotning prinz
Albert af Saxen-Kóburg og flutti hann jólatréð
til ensku hirðarinnar og innleiddi það þannig á
Englandi, en sagt er að þess gæti lítið enn þá á
Skotlandi og írlandi. Til Amerfku hefir siður-
inu líklega borist fyrst með þýzkum innflytjend-
mn, og á seinni tímum sjálfsagt líka frá öðrum
liindum, en nú er jólatréð eitt með allra almenn-
ustu jólasiðum hér í landi. Þó nú þannig saga
jólatrésins verði ekki rakin með vissu lengra
aftur f tímann en til 17. aldar, þá er það þó víst
runnið frá miklu eldri siðurn, sem ekki er svo
auðvelt að gera sér skýra grein fyrir. Bak við
]>að liggja sjálfsagt forair fórnarsiðir, helgi-
sagnir og annað þess konar. Líklega stendur
]>að að einhverju léyti í sambandi við helgisög-
una um lífstréð og um upprana krossins, sem
kom austan að með krossfarendum og breiddist
um alla Norðurálfuna á 13. öldinni og þá var
þýdd á íslenzku, sem sjá má í “Heilagra manna
sögum.” Aðrar fleiri sagnir koma og þar til
greina beinlínis og óbeinlínis; yrði of langt mál
að fara frekar út í þá sálma hér. En þetta mun
geta sýnt mönnum, að jólasiðir vorra tíma em
næsta samsettir og víða að komnir.
Halldór Hermannssoyi.
Hugleiðingar Svövu og Sigríðar.
Sumarkvöld á íslandi.
Sigríður í Hlíð var að hugsa um sólsetrið
þar sem hún sat við gluggann í daglegu stofunni
sinni, og horfði á hinstu geisla kvöldsólarinnar,
sem stöfuðu svo fagurlega í fjörðinn, sem þetta
kvöld lá spegilsléttur og lygn; hún gat ekki haft
augun af þessari fögra sjón, né í huganum látið
vera að bera hana saman við hið mikla óviður og
brimgný, sem verið hafði að morgni þess sama
dags. Hvílíkur munur!
“Um hvað ert þú að hugsa, Sigríður mín”,
sáj^ði Svafa æskuvina Sigríðar, sem í þessu tók
eftir því að Sigrfður hafði látið saumana falla í
kjöltu sína, og horfði blíðlegu bláu augunum sín-
mn stöðugt út um glöggann.
“Eg er að hugsa um þessa dýrlegu sjón,
sólsetrið í kvöld. Mér finst þetta kveld svo ó-
venjulega fagurt, Svafa. Ef til vill kemur það
af því að eg finn svo mikið til hvaða munur er á
veðrinu nú eða í morgun,þá hvein stormurinn og
óveðrið og öhlugangurinn var svo mikill, að mér
l’anst um tíma að það vera reiðubúið að eyði-
ieggja alt, en það varð að eins til að gjöra blóm
og engi og jafnvel sjóinn enn fegurri; blómin
horfa nú hrein og þróttmikil á móti sólarylnum,
og öll virðist jörðin brosa, og bera þess vott, að
þetta mikla regn og stormur hafi losað hana við
ryk og drunga, sem þurfti að fara. Getur maður
ekki ósjálfrátt borið mannlífið saman við svona
stundir, Svafa mín kæra? Lifir manneskjan ekki
oft sínar fegurstu lífsstundir eftir að hafa þolað
erfiðleika og stormaköst Mfsins í ríkum mæli,
ef hún hefir getað staðist storminn með þeirri
öruggu trú að einn öflugasti þáttur lífsins innist
en sem komið er, gegnum reynsihi og erviðleika.
Hugsum okkur blómin. Fá munu þau sem þola
eintómt sólskin án þess að skrælna. Eins er með
okkur mennina, fáir munu þeir, líklega engir
enri þá til, sem þola eintómt eftirlæti, án þess að
tapa ekki einhverri af sínum fegurstu dygðum.
Mun ekki oft vanta meðlíðan með því, sem bágt
á hjá þeim, sem enga erfiðleika þekkir? Og
sæmilega notkun tímans sér og öðram til
gagns ?’ ’
‘ ‘ En Sigríður mín kæra, það' er líka fjöldi
blóma sern brotna niður í hagl- og regnstormum,
og rnörg er líka manneskjan á hinum mörgu svið-
um mannlífsins, sem verður undir í baráttunni,
|>egar mófcgangsistoraiamir æða og mæðubárurn-
ar rísa hver eftir aðra. ”
“Areiðanlegt er það, Svafa mín, að sílkt
kernur oft fyrir. En er það ekki af því að trúin
á það góða er ei nógu sterk, og maður biður ei
guð nógu oft og vel að gefa að maður skilji og
rnuni að hann er líka með í storminum, með því
eina rnóti getur maður þolað og sigrað erfiþleik-
ana, og að þeim loknum tekið undir með gamla
skáldinu og sagt:
‘ ‘ Nú hef eg miklu meiri trú
og meira þrek að stríða.”
Eg held að eitt mesta skilyrðið fyrir því að
manni líði vel sé að leita að því góða í sjálfum
sér og öðrum, hlúa að því eftir megni, og trúa
því að hægt sé að komast hjá mjög mörgu af því
misjafna ef maður leggi sig fram um það. Og
um fram alt að biðja guð með öruggri von að
styrkja þá trú að það góða sigri
að lokum Ef maður gjörir alt
sem ha?gt er til þess að vera
glaður og hughraustur, jafnvel
þótt á sumuim tímum þurfi oft
að brosa gegnum tárin. Arang-
urinn af því er líkt og að vökva
stöðugt blómið í glugganum og
láta það njóta sólar, ef blómið
væri að eins vökvað og svo sett
í myrkur og kulda mundi það
bráðlega deyja, eins er með bæn
ina, hún er ein bezt svölun
mannshjartans ef hún er bljúg
er hægt að benda á nútíðarhug-
myndir manna um smitanda sjúk
dóma, nútíðarmeðferð á sárum,
og þær framfarir, sem hinar end-
urbættu aðferðir hafa haft í för
með sér í sáralækningum, og til-
rauni rþær, sem gjörðar hafa
verið í þá átt að nota blóðvökva
sem meðal í ýmsumsjúkdómstil-
feHum (serum therapy).
pegar menn fengu einu simxi
réfctan skilning á eðli smittandi
sjúkdóma yfir höfuð, þá opnaðist
um leið vegur til þess að afstýra
bæn til guðs með öraggri trú á útbreiðslu þeirra. Eitt læknis-
sigur hins góða. Og þegar eg fræðinnar göfugaista innlegg til
horfi nú á fegurð, kyrð og ynd- manntlegrar velferðar á síðustu
isleik náttúrnimar í kvöld, á eg tímum hefir verið útbreiðsla
enga ósk rikari í huga mínum þekkingar í heilsufræðisilegum
en þá, að öll síðustu æfikvöld greinum. Menn hafa lært, að
okkar mannanna barna mættu með þ^1 að viðhafa heilsufræðis-
verða eins fögur og kyrlát eins legar reglur, er ihægt að burt-
og þetta kvöld, og með eins ó- rý™a öKum drepsótfcuu á þeim
rækum merkjum um sigur hins svæðum, sem heilsufræðislegum
góða í baráttu okkar gegnum reglum er grandgæfilega fram-
lífið.” fylgt. Svartidáuði þekkist nú
“ó, þá væri gainan að lifa,
Sigríður inín! En getur það
nokkurntíma orðið?”
“Jú, það getur orðið”, sagði
Sigríður með óbilandi sannfær-
ingarhljóm í röddinni.
“Þórdís todda”,
Fáein atriði úr sögn lœknis-
fræðinnar.
Framhald frá 9. bls.
ekki lengur í hinum siðuðu lönd-
um heimsins. Sama er hægt að
segja um gulúsóttina. pótt þess-
ar sóttir berist stölku sinnum úr
hiuum miður upplýstu löndum,
þá ná þær aldrei neinnni veru-
’egri útbreiðslu, þar sem heilsu-
fræðissérfræðinigurinn fær að
starfa óhindraður. Eitt hið
mesrta mannvirki heimvsinis, Pan-
amaskurðurinn, er nú ný klárað,
mánnivirki, sem mun vekja að-
dáun heimsins um allar ókomnar
aldir. pað er óhætt að segja, að
: það stórvirki ihefði aldrei 'komist
Með stækkunar-! >" framkvæmd, ef heilsufræðingar
menn hina svo Bandaríkjostjómar hefðu ekki
leyndardómur.
glerinu fundu
kölluðu gería eða bacteriur, og getað útrýmt GuPu pestinni af
gátu sannfærst um að þessar því svæði, þar sem þetfca mann-
minstu lifandi agnir, sem tilver- virki var unnið. pví eins lengi
an á í eigu sinni, eru orsakir og þessi pest var þar ríkjandi.
flestra aif þeim sjúkdómum, sem gjörði hún svo að segj'a ómögu-
verða mönnum að tjóni. j legt að starfrækja nokkuð það
Gerlar eða bacteríur tiíheyra fyrirtæki, sem útheimti svo ár-
jurtaríkinu, ogeru sivo smáar, að um ákifti óbilað starfsþrek
margar þeirra sjást aðeins í hdn- tuFa þúsunda maima.
um sterkustu sjónaukum. Teg- aðems eitt dæmi af
undir þeirra eru f jölda margar mörgum, sem sýnir fhive mikið og
og stöðugt eru menn að finna verk aðeinB 6111
fleiri og fleiri tegundir. Menn læknisfræðinnar hefir unnið
eru nú komnir svo langt að vita manilkyninu til gagns. í þesS'U
að f jölda m'argir af hinum al- : sambandi er vert að á> að
gengustu sjú'kdómum orsakast húknasfræði nútímans gjörir sitt
af því að þessi aðskotadýr hafa! tn 'J7638 að kenna mðm>-
náð fótfestu í Jíkama mannsins um að afstýra sjúkódmum og
og náð að dafna þar og margfald- varðveita iheilsu manna, og legg-
ast. Vissar tegundir eiturefria ur 011811 minni.aberz,n á 611
myndast í þeim parti Kkamans, að ,ækna sjukdóminn , þegar
sem bacteríumar hafa náð fót-1hann hefir einu 8Ínni ™tt sér til
festu í, og þessi eiturefní berast í ruTns- f>ar 186111 lifibrauð lækn-
svo inn í blóðið, og með því um isins kemur aðalle8a frá að
aílan líkamann. Af 'þessu stend- i klPPa 1 laí> því» sem afíaga hefir
ur sjúklin trunum aðalhættan. f farið- >á er ekki hægt að ásaka
sxiTniiim tiífeDum berast bacterí- tekniastéttúia. yfír ihófuð, að hán
urnar sjálfar inn í blóðið, og þá starfl af eiginig.jömum hvötum.
hefúr m-aður avo kallaða blóð- þar ^ eiœ mikið af starfi hemi!
eitrun við að stríða. Bacteríur ’ ar’ eins 08 nu á sér sfeaið’ 8en8ur
margfaldast með ótrúlegum H1 að koma 1 "^8 {yrir
hraða. Ef .engin öfl voru til lík- kyns ^13*1111^ ejúkdóma.
ama mannsins, sem eyðileggja! Ein af aðalgreinum læknis-
þesisa aðkomnu óvini, þá væri I fræðinnar er sú, sem viðvíkur
dauðinn vís nær sem þeir næðu meðferð sára og lækninga ýmera
verulegri fótfestu. Einn af lærð- meinisemda með uppskurði. pess-
ustu bacteríufræðingum heims- ari grein hefir fl'eygt meira á-
ins hefir gjört þá staðhæfingu,; fram á síðastliðnum 50 árum, en
að ef ekkert hindraði margföld- ölium öldum mannkynsins til
unina, Iþá hefði ein bactería 16 | bessa tíma. f erindi, er eg flutti
miljjnir afkomendur eftir einn fyrir nokkrum tíma ríðan, um
sólarhring. En sem betur fer. j Lord Lister og Kfsstarf hans,
þá eru ýms öfl, sem standa á móti mintist eg nokkuð ítarlega ó
viðgangi þeirra, og þau öfl eru í j þetta efni, og viil því ekki fara
líkamanum s.jálfum. Líka er m.jög langt út í íþað við þetfca
mjög misjafnt hve hinar ýmsu tækifæri. Margir stórfrægir
tegundir margfaldast fljótt; sum sáralæknar voru uppi á ofan-
ar þeirra margfaldaist miklU ■ verðri 18. öM og fyrri helming
fljótar en aðrar. pegar bacterí-; 19. aldar. En starfissvið þeirra
ur ná fótfestu í líkamanum, þá var tiltö'lulega takmarkað ýmsra
eru endalok þeirrar viðureignar, orsaka vegna. Fynst og fremst
sem þar á augabragði hefst, mest var öllum uppskurðum næstum ó-
undir því komið, að líkaminn sé
í því ástandi að geta beitt mót-
stöðuvopnum sínum. Alt, sem á
einhvem hátt veikir mótstöðu-
kraft hans, gjörir hann móttæki-
legan fyrir atlögum óvinanna.
bærilegar kvalir samfara. þar
sem engin aðferð þektist til þess
að deyfa tilfinningar sjúklings-
ins meðan á uppskurðinum stóð.
petta lagaðist þegar ameríeki
tannlæknirinn Morton fann að-
Stöðugt geymir líkaminn í sér; ferð til þess að svæfa menn, svo
ýmsar bacteríur, sem eru skað- að allur sársauki var burt tekinin
lausar, eins lengi og mótstöðu- mleðan á uppskurðinum stóð.
krafturinn' er nægilegur til þess ; Pegar þetta sipor var sitigið, var
að halda óvinunum í skef jum. j tekinn í burtu einn aðal agnúinn.
En strax og mótstöðuaflið er Nú var mögulegt að framkvæma
minna en vant er, þá er hætta á margt það, sem áður var ómögu-
ferðum. Oft heyrir maður til iegt, þar sem hið hryllilega á-
dæmis að maður hafi fengið tær- stand, sem uppskurði án svæf-
ingu upp úr kvefi, eða kvefið hafi inga var samfara, var burtu
snúist upp í tæringu. petta numið. En þótt uppskurðurínn
kemur til af því að mótstöðuafl- væri afstaðinn og hann hefði álit-
ið hjá þeim, sem hefir kvef, er þá ist að hafa hepnast vel, þá var
um stundar sakir minna en vana- ekki aðalhættan yfirstigin. AIls-
lega, og þá nær tæringargerill- kyns rotnun og spilling koma oft
inn, sem maðurinn er búinn að í sárin, sem, ef þau ekki kostuðu
bera í iíkama sínum kanske j sjúklinginn lífið, komst hann tíl
lengi, tækifæri tiil þess að fróvg- heilsa aftur eftir margra vikna
ast og margfaldast. j eða mánaða kvalafult stríð. Lord
Sá maður, sem heimurinn á Lisles varð maðurinn, sem fann
mest að þekka í þessari vísinda- ráðið við þessu, og hefir starf
grein læknisfræðinn'ar, er franski, hans haft svo stórkostlega þýð-
vitringurinn Pasteur. pótt bact- ingu, að hann tellst nú alment
eríur þektnst fyrir hans dag, þá einn af mestu velg.iörðamönnum
varð hann til þess að koma bact- j mannkynsins. Skoðanir hans eru
eríufræðinni á fastan og varan- j bygðar á sönnum vísindalegutn
legan grundvöll, og um leið varð grundvelli. öll spilling í sárum
hann óbeinlínis frumherjinn á jorsakast af baoteríum, sem korr.-
framifarabrautum, ekki aðeins ast í sárin, og ef mögulegt er að
læknisfræðinnar, iheldur og líka afstýra iþví að þær nái þar inn-
annara vísindagreina. pað var göngu, þá gróa öll sár fliótt og án
hann, sem kom mönnum í skiln- verulegs sársaiuka. Með starfi
ing um að bacteríur læju til Lord Listers hefst nýtt tímabil í
grundvallar allrar gerjunar, rotn- sögu lækniafræðinnar, ekki að-
unar og ótal margra sjúkdóma. eins á sviði sáralæknisins, heldur
pað eru ekki aðeins allir smit- og líka í lælcnisfræðinni yfir höf-
andi sjúkdómár, sem orsakast af uð.. pað, siem áður var ómögu-
áhrifnm bactería, heldur og Jegt, er framkvæmt á degi hverj-
margir aðrir. Sem beinar af- um víðsvegar um hinn mentaða
leiðingar af Kfsstarfi Pasteurs heim. Næstum öll líffærí manm-