Lögrétta - 01.12.1915, Blaðsíða 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON,
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
p?
Nr. 55
Reykjavík, 1. desember 1915,
X. árg.
■
Þórhallur Bj arnarson biskup
verSur sextugur á morgun, 2. þ. m.
Hlutafjel. „VOLUNDUR“
Trjesmiðaverksmiðja — Timburverslun
Reykj a vík
hefur ávalt fyrirliggjandi miklar birgðir af sænsku timbri (unnu og
óunnu), vanalegar, strikaðar innihurðir af flestum stærðum og allskon-
ar lista til húsbygginga.
Bækur,
innlendar og erlendar, pappír og alls-
konar ritföng, kaupa allir í
Bókawslun Sigtúsar Eymundssonar.
Lárus Fjeldsted,
Y f irr jettarmálaf ærslumaður.
LÆKJARGATA a.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Til vina og velunnara
í Reykjavík.
Hjartanleg þakkarkveðja fyrir all-
ar hinar ágætu heillaóskir til mín og
minna á 80. ársafmæli mínu!
11. nóv. 1915.
MATTH. JOCHUMSSON.
Upprifjanir.
Tölur, sem tala.
Tillögur um járnbraut og hugleið-
ingar út af þeim.
1 þeim 3 sýslum (af 20 á landinu),
sem liggja milli Jökulsár á Sólheima-
sandi og HvalfjarSar (Rangrárv., Ár-
ness- og Gullbr. og Kjósars. meö Hf.
og Rv.), hefur samkvæmt landhags-
skýrslunum veriS:
Á r i S 1 9 1 1:
l/3 allra landsmanna, eða .... 33 pct.
Á r i ð 1912:
tæplega Y\ býla á landinu, eða 24 pct.
rúmlega y, framteljenda, eSa 21 —
V2B fjelagsmanna í bútiaSarfje-
lögum, eða ............... 28 —
tæpl. J4 af unnum jarSabóta-
dagsverkum, eSa .......... 24 —
n/20 af sáSreitum landsins, eSa 55 —
y3 af matjurtauppskeru lands-
ins, eSa.................. 60 —
tæpl. % af túnum landsins, eSa 24 —
7/25 af töSuafla landsins, eSa 28 —
tæpl. l/s af útheysafla landsins,
eSa ...................... 31 —
y% afla mós og hríss til elds-
neytis, eSa............... 20 —
tæpl. yA sauSfjár á landinu,eða 23 —
tæpl. y3 nautpenings á landinu,
eSa ...................... 32 —
7/25 af hrossum á landinu, eSa 28 —
og tæpl. y af þjóSkjörnum
þingmönnum, eSa .......... 24 —
Af 40 sveitarfjelögum í hjeruSum
þessum eru 2 kaupstaSir, 11 sjávar-
þorp eSa sveitir meS litlum landbún-
aSi, óg 27 landbúnaSarsveitir, aS
mestu í Rangárv. og Árness.; er því
sýnilega langmest um búnaSarfram-
kvæmdir og framleiðslu í þeim sveit-
um. Jeg hef ekki haft tækifæri til
aS reikna nákvæmlega út, hve mik-
inn hluta af bygS landsins þessi hjer-
uð ná yfir, en þaS mun varla vera
meira en einn áttundi til einn sjötti í
alt, landbúnaSarsveitirnar varla einn
tíundi áf landsbygSinni. Fyrir strönd-
um þessara góSsveita eru hafnleys-
ur, og sjávarsamgöngur þar því ó-
áreiðanlegar, en skilyrSi hvergi betri
fyrir verulegar atvinnuframfarir, ef
samgöngur yrSu greiSari milli land-
búnaSarsveita annars vegar og sjáv-
arsveita og kaupstaSa hins vegar, eins
og hjer hagar til.
En ekki hefur veriS við þaS kom-
andi í sumum hjeruSum og i þinginu,
aS veita þessum hluta landsins jafn-
rjetti viS aðra hluta þess í tölu þing-
manna, nje aS lagt væri nokkurt fje
til aS rannsaka og komast aS sanni
um, hvort tiltækilegt væri aS koma
samgöngum á svæSi þessu í betra
horf. Ýmsum mönnum virSist enn
ekki hafa skilist, aS landiS er einn
líkami, en limir hans mismunandi
starfshæfir; þarf því aS hlynna
meira aS þeim, sem mestan hag vinna
þjóSfjelaginu, horfa síst í kostnaS-
inn þar sem hagnaSarins er mest von.
AS standa á móti eSlilegri framþróun
í þeim hlutum landsins, sem best hafa
framfaraskilyrSin, er í raun og veru
mótstaSa gegn þjóSmegunareflingu
og fólksfjölgun i landinu yfir höfuS.
Þó aS nú sjeu ekki miklar líkur
til, aS þeir menn, sem hafa trú á, aS
efla mætti heildarhag landsins meS
því, aS hlynna aS betri samgöngum
í þeim 3 hjeruðum þess, sem bera af
öSrum í framleiðslu og fólkstölu
vegna betri lífsframfærsluskilyrSa en
á öSrum svæSum tiltölulega, geti nú
aS sinni leitt þaS mál til sigurs, bæSi
vegna atvika ytra frá, er því máli
hljóta mjög aS hnekkja um sinn, og
engu síSur vegna grunnhygni og
hleypidóma landsmanna sjálfra, sum-
part fyrir óhlutvendni einstakra mót-
spyrnumanna, sem lifa á fávislcu
fólksins — væri ekki úr vegi aS rifjá
upp undirtektir þær, er járnbrautar-
máliS fjekk úti um landiS voriS 1914.
ÞaS er spegill, sem menn geta haft
gott af aS líta í öSru hvoru, uns þeir
finna sína eSlilegu mynd — eSa hafa
þvegiS af sjer skarniS.
Úr SkagafirSi: „Þrír fundir
tjáSu sig algerlega mótfallna járn-
braut hjer á landi aS svo stöddu; hin-
ir fundirnir skoruSu á þm. kjördæm-
isins aS vinna móti járnbraut meSan
eigi er fengin skýlaus vissa fyrir því,
aS landiS geti boriS þá fjárhagslegu
byrSi, er af henni mundi leiSa.“ —
Þessir þrír fundir vilja ekki leyfa ein-
stökum mönnum eSa fjelögum aS
leggja járnbraut t. d. er hagnýta vildu
hin miklu fossaöfl í Árnessýslu. Og
þeim hlýtur aS hafa veriS mótgerS í
því, aS hafnargerSin í Rvík hefur not-
aS járnbr. viS starfann, eftir yfirlýs-
ingunni aS dæma. En hví hafa þessir
framsýnu menn ekki einnig „tjáS sig
algert mótfallna" því, aS fariS
væri aS nota hjer bíla, sláttu-
vjelar eSa þvílíkt? ÞaS er þó
nýbreytni, engu síSur en járnbraut-
arnotkun. Hinir fundirnir þykjast
vita, aS órannsökuSu máli, aS „fjár-
hagslega byrði fyrir landiS mundi
leiSa“ af járnbraut hjer, hvernig
og á hvern hátt sem hún yrSi gerS,
og þingmenn þeirra eiga aS vinna á
móti því, þangaS til víst er aS landiS
„geti boriS byrSina“. Nú lætur eng-
inn maSur meS viti sjer í hug koma,
aS byggja járnbraut nema sannaS
þyki, aS hún verSi til hagnaðar; en
þingmennirnir hafa framkvæmt um-
boSiS á þann hátt, aS vinna á móti
því, aS rannsakaS yrSi hvort
slíkt fyrirtæki mundi verða til byrSi,
eSa hve mikils hags af því mætti
vænta. Þeir voru flestir þar álíka
vitrir í símamálinu forSum, og
reynslan í því virSist ekki hafa gert
þá skynsamari.
ÚrEyjafirSi: 6 fundir þar
voru „mótfallnir frekari aSgerSum al-
þingis í járnbrautarmálinu“. Hví ekki
í öllum samgöngumálum ? ESa má
þaS aS eins fást viS úreltar aSferSir
eSa þær, sem ekki borga sig? Einn
fundur þar var svo skynsamur, aS láta
máliS „liggja á milli hluta“; en einn
taldi rjettara aS hugsa um járn-
braut þangaS norSur, heldur en
austur (frá Rvík), ef um slíkt mál
væri hugsaS“. Þetta er álíka skynsam-
legt og ef sagt væri viS ungling, sem
meS viSvikum sínum gæti unniS fult
meSalmannsgagn: „HugsaSu ekki til
aS gera neitt fyr en þú getur einn
fariS meS 10 klyfjahesta lest í 10
daga ferS.“ — Á Akureyrarfundinum
virSast hafa veriS menn meS heil-
brigSri skynsemi; þeir voru hlyntir
því, aS „undirbúningi járnbrautar-
málsins á SuSurlandi sje haldiS á-
fram.“
í Þingeyjarsýslu var járn-
brautarmálinu hreyft á einum fundi,
er var „mótfallinn því, aS kostaS sje
til járnbrautarlagningar fyrst um
sinn hjer á landi.“ Ef gert er ráS
fyrir aS hjer sje átt við kostnaS fyrir
landssjóS en ekki einstaka menn, þá
eru þessi mótmæli hófleg. En hví þá
ekki eins aS mótmæla öllum kostn-
aSi til hvers konar framsóknarviS-
leitni? a. m. k. láta allar skynsam-
legar samgöngubætur biSa „fyrst um
sinn?“
A.-Skaftfellingar „töldu
máliS ótimábært og voru mótfallnir
því, eins og þaS lá fyrir á síSasta
þingi, en hvenær verSur mál „tíma-
bært“, ef þaS er jafnan kveSiS niSur
og hindruS rannsókn þess? MáliS
„horfSi svo viS“ á þvi þingi, sem
meint er, aS tillaga um aS halda áfram
undirbúningi þess var feld. Sjeu þeir
mótfallnir því „horfi“, álíta þeir mál-
iS ekki „ótímabært“. Þeir eru i mót-
sögn viS sjálfa sig í ályktuninni.
Á r n e s i n g a-tillagan er þó
merkilegust sem sýnishorn af þvi,
liversu kjósendur geta látiS slungna
stjórnmálamenn vefja þeim um fingur
sjer. Þeir telja „undirbúning járn-
brautarmálsins nauSsynlegan og að-
kallandi" en láta þó liafa sig til aS
gleypa þá flugu, aS óska frestunar á
honum, „heldur en aS fjárframlög
gangi gegn um (auka)-þingiS“
(1914). Þarna er hiS, bitrasta vopn
lagt í hendur mótstöSumanna, og má
um þaS segja, aS „höggur sá, er hlifa
skyldi“. ÞaS er ekkert eSlilegra en aS
andmælendur líti svo á, aS jafnvel
Árnesingar meini lítiS meS því aS
segja undirbúninginn nauSsynlegan
og aSkallandi", úr því þeir jafn-
framt óska frestunar á honum af
slikri hjegómaástæSu. Mótsögnin í til-
lögunni er svo auSsæ; og málinu hef-
ur hvergi verið gerSur verri greiSi, en
aS bendla þaS viS þessa fjáraukalaga-
firru. Ef Árnesingum og Rangvell-
ingum er ekki alvara meS aS fá máliS
rannsakaS og undirbúiS, hvers er þá
aS vænta annarstaSar ? Þó þaS ætti aS
vera öllum landsmönnum jafnkært (og
því ekki aS hafa lakari byr hjá þing-
inu en t. d. ReykjavikurhafnarmáliS),
má þó ætiS gera ráS fyrir aS tilfinn-
ingin sje heitust hjá þeim, er næstir
standa vettvangi.
Gullbr. og Kjósaarsýsla
Einn fundur þar (í Kjós) taldi járn-
brautarmáliS „óframbærilegt og ó-
tímabært og vildi ekkert láta þingiS
viS þaS eiga.“ Á 3 fundum var sam-
þykt till. um „aS nauSsynlegra væri
aS bæta þjóSvegina en hugsa um jarn-
braut“. (Á einum fundi, í Mosfells-
sveit, gekk þingmaSurinn, Kr. Daní-
elsson, burt, er aS því atriSi dagskrár-
innar kom, og var þá slitið fundi.)—
„Ótímabær“ og „óframbærileg“ eru
slagorS, sem notuS eru, þegar skyn-
samleg rök skortir, og má oft fá
hugsunarlitla menn til aS hlaupa eftir
þeim. Engu viti lýsa þau; því járn-
brautarmáliS gat komiS þannig fyrir
j)ingiS, aS glapræSi hefði veriS aS
„eiga ekkert viS þaS“ — nema ef þaS
ætti aS skiljast: máliS má ekki bera
fram á þingi í neinni mynd! Þó fje-
lag eða einstakur maSur sækí um leyfi
til aS leggja járnbr. á eigin kostnaS,
og bjóSi þinginu aS vera í samráði
um ákvörSun flutningsgjalda og
ferða-áætlanir, þá er ekki tími til
kominn aS eiga neitt viS slíkt! Þó
járnbraut sje sú fullkomnasta og
besta þjóSvegabót, sem enn er þekt á
landi, má ekki h u g s a um hana þrátt
fyrir þjóSvegabóta-nauSsynina. 1
þriggja funda till. er þannig bein
mótsögn eSa hugsunar-meinloka:
NauSsyn bóta játuS, en neitaS aS
hugsa um bætur! Og þetta láta menn
hafa sig til aS samþykkja í þvx hjer-
aSi, þar sem slík samgöngubót viS
austursýslurnar er líkleg til aS hafa
hin víStækustu hagsbóta-áhrif.
Snæfellingar „töldu ókleift
aS rísa undir því mannvirki (járn-
braut), og vildu ekkert fje láta veita
til frekari rannsókna og undirbúnings
henni.“ — D a 1 a m e n n „tjá sig al-
gerlega mótfallna járnbraut og öllum
kostnaSi til rannsóknar og undirbún-
ings henni.“ — Strandamenn
(fundur á Hólmavík) vilja „ekkert
frumvarp (í járnbrautarmálinu) er
hefur í för meS sjer nokkur útgjöld
eSa ábyrgS fyrir landssjóS." — Hjer
er aS ræða um rannsókn eða undir-
búning til framkvæmda mannvirkis,
sem því aS eins er ætlast til aS lagt
sje út í aS gera, aS rannsóknin leiSi
í ljós, aS verkiS verSi til stórfram-
fara fyrir landiS (þó einkum komi
fram á einum besta og fjölmennasta
hluta þess), að tök sjeu til aS fram-
kvæma þaS, og helst aS fyrirtækiS
„beri sig“ fjárhagslega, svo hjer er
fjarstæSa aS tala um aS „rísa undir“
neinni byrSi, nema hinum litla rann-
sóknarkostnaSi, fáum þús. kr. Væn
því meiri ástæSa til aS mótmæla út-
gjöldum til vega, brúa o. þvíl., er
engan beinan arS gefa, og til sumra
einstakra manna (t. d. Dalaþingm.).
ESa eru þessir vísu fundarmenn mót-
fallnir því, aS landssjóSur leggi fram
nokkurt fje eða taki á sig ábyrgS á
fyrirtæki, sem meS vissu kann aS
nxega sýna fram á, aS hann og lands-
menn stórgræða á (sbr. símann) ? Sje
svo, hví eru þessir menn þá ekki svo
hreinskilnir og samkvæmir sjálfum
sjer, aS heimta, aS landssjóður
sje látinn í kút og grafinn, eSa hon-
um sökt í sjó, svo enginn hefSi hans
nokkur not? ÞaS væri ekki óvitur-
legra en þessar fundarályktanir.
Flestar þessar fundarályktanir
munu vera runnar undan tungurótum
þingmanna, sem notaS hafa járn-
brautarmáliS, og eSlilega Vanþekking
almennings á því, og ótta viS „byrS-
ar“ af öllu, sem alþýSa hefur ekki
ástæSu til aS skilja, nota þaS til aS
snúa huga kjósendanna á móti
þeim stjórnmálamönnum, sem málinu
hafa veriS hlyntir, en til fylgis viS sig,
svo þingiS fyrir þaS yrði aS meiri
hluta skipaS aS vild þeirra. Yfirsjón
almennings er því sú, aS láta teygja
sig til aS álykta um mál, sem hann
brestur skilyrði til aS geta ályktaS um
af viti. Leiðtogarnir bera aS öSru
leyti ábyrgSina. En þeir eru fæstir
svo skyni skropnir, aS þeir viti ekki
betur en þeir láta. Þeir reyna aS fá
ályktanir samþyktar til aS „hafa
börnin til blóra“.
ÞaS er ekki viS góSu aS búast,
meSan leiStogarnir, fyrir eigin hags-
muna sakir, ala á og nota sjer þröng-
sýni (hjeraðapólitík) og þekkingar-
skort almennings til aS sporna móti
framfaramálum landsins, í staS þess,
sem þeir ættu aS gera, aS glæSa
þekkinguna og auka viðsýniS, fá
menn til aS viSurkenna, aS nauSsyn-
in er mest og árangurinn auðsæastur
af því, aS kosta til umbóta á efnis-
bestu svæSum landsins, eSa a. m. k.
hlynna aS umbótunum á þeim án
skaSa fyrir hin. Ef þeir, sem betur
vita og ástæSur hafa til aS sjá lengra
fram, ekki reyna aS lyfta undir aSra,
kemst þjóðin seint á æSra stig.
Þegar ræSa er um samgöngubætui
hjer, er það oft viSkvæSiS, aS þar
sem landiS sje umflotiS sjó og bygS-
in mest meS ströndum, eigi aS nota
sjóinn fyrir aSalsamgönguleiS. Rjett
er þaS, þar sem sjórinn verður notaS-
ur, nýtilegar hafnir eru, eða orSiS
geta. Þó er nú reynslan hjá öSrum
þjóSum, aS járnbrautir eru lagSar
meðfram skipgengum fljótum, vötn-
um, fjörSum og ströndum, þar sem
nóg er um góSar hafnir, hvaS þá inn
í fjölbygSar sveitir eSa hjeruS, sem
ekki geta notið sjávarsamgangna,
eins og hjer á sjer staS um samfeld-
ustu landsbygðirnar sunnanlands.
Saga járnbrautarmálsins í Dan-
mörku er næsta lærdómsrík fyrir okk-
ur. Þar er landiS einungis eyjar, rif og
tangar, sem sjóleiðir eru um á alla
vegu. Geti sjóleiS ein nokkru landi
nægt til samgangna (meS akvegum),
þá ætti þaS aS vera þar. Þó fóru
einstöku menn aS „hugsa“ um járn-
braut þar fyrir rúmum 80 árum, og
fyrir 75 árum var myndaS hlutafje-
lag til aS byggja fyrsta járnbrautar-
spottann. FjeS til þess fjekst aS
mestu leyti utanlands. Stjórnin, þing-
iS og flestir landsmenn voru fyrir-
tækinu mótfallnir. FjelagiS átti viS
deyfS, tregðu og megna mótspyrnu aS
stríSa, og fyrst fjórum árum síðar
fjekst leyfi til aS byggja 2 milna
spotta af járnbi-aut. Um andróðurinn
þar á móti málinu er svo sagt: „Flest-
um kom saman um, aS járnbraut hjer
væri þaS óþarfa-glingur,, sem lítil á-
stæða væri til aS innleiSa. Ef hjer ætti
aS fara aS byggja 'járnbraut, segir
einn, sefn var aS rita um máliS, þá
væri lítiS vit í að reka hana meS
gufuafli; 1—3 hestar, eftir flutnings-
þörf i hvert sinn, hlytu aS nægja til
aS draga vagnana.“ Alveg eins og
mótspyrnumennirnir íslensku segja
nú. — En í Danmörku er nú um alt
land spent þjett net af járnbrautum.
yfir sund og firði liggja brýr eSa
ferjur, sem lestirnar flytjast á landa
á milli. Fyrst lengi vel voru þaS fjelög
einstakra manna, sem lögðu og áttu
brautirnar, en á síðari áratugum hef-
ur ríkiS verið aS kaupa þær, og iSrar
menn þar nú mest, aS ríkiS ekki átti
þær frá upphafi. — Ekkert bygt land