Norðurland - 19.09.1908, Blaðsíða 2

Nl.
20
Æftarnöfn.
»Hví léztu sveininn Magnús heita?
Ekki er það várt ættnafn« sagði Ólaf-
ur konungur helgi við Sighvat skáld.
Þá var siður að láta heita eftir frænd-
um sínum, og héldust nöfnin þannig í
ættinni og urðu að nokkurskonar ætt-
arnöfnum, en þó gagnólík þeim, sem
þessi grein er um. En það eru arf-
geng viðurnefni, höfð til að greina
einhverja eða einhvern nánara, án þess
að geta þess hvers dóttir eða son, sú
eða sá er, sem nafnið ber, eins og
vér íslendingar.
Ættarnöfn hafa oftast í fyrstu ver-
ið persónuleg viðurnefni, sem vfsuðu
til faðernis, stöðu, heimilis, líkamlegra
eða andlegra einkenna eða tilhneiginga
þess, sem nafnið bar, og sem síðan
festist við niðja hans. En á mjög mis-
munandi tímum komst sá siður á í hin-
um ýmsu löndum, að brúka ættarnöfn.
Rómverjar hinir fornu komu fyrstir
föstu skipulagi á ættarnöfn. Forn-Grikk-
ir brúkuðu og ættarnöfn, en komu þeim
aldrei í jafnfastar skorður og Róm-
verjar. Ættarnöfnunum hefir eflaust
hnignað mjög, eins og öðru, með róm-
verska ríkinu, eða jafnvel lagst niður
að nokkru leyti, og má kalla að ætt-
arnöfn nútímans eigi rót sína að rekja
til Miðalda-aðalsins (í Suður og Mið-
evrópu). Við konungshirðirnar söfnuð-
ust saman höfðingjasynir víðsvegar að
úr landinu, og voru þá margir, sem
hétu sama nafninu. Til aðgreiningar
voru þeir svo kendir við jarðir eða
kastala þá, sem þeir áttu, eða feður
þeirra. Þaðan stafa orðin *von<* og
>de* **, sem aðalsmenn flestra þjóða
nú brúka milli fornafns og eftirnafns
(ættarnafns), og það þó að það alls
eigi geti átt við samkvæmt eðli orðs-
ins. Eru mörg ættarnöfn aðalsmanna
* Þýzka, þýðir frá (á Hollenzku »van«).
** P'ranská, Spænska og Portúgalska, þýð-
ir eiginlega að (á ítölsku di«).
því hálf brosleg, ekki sízt dönsk t. d.
»von Jessen« (ísl. »frá Jónsson«) eða
»de Thygeson*.
Ekki veit eg hvað snemma komst
fast skipulag á ættarnöfn hjá rómönsku
þjóðunum, en æði snemma hefir það
verið. Á Bretlandi var komið fast
skipulag á þau þegar á II. öld (þó
ekki í Wales).
Af því að ættarnöfn hafa myndast
á svipaðan hátt hjá flestum þjóðum,
þá ætla eg að lýsa dálítið brezkum
ættarnöfnum.
Þeim má skifta í 4 flokka.
1. þau sem dregin eru af staðar-
nöfnum, t. d. Washington. Oft er orðinu
»af« (að eða á) bætt framanvið, eins
og í nöfnum *Atwall< (á vegg) og
>Atfield< (á engi).
2. Þau sem dregin eru af fornöfn-
um. Stundum blátt áfram fornöfn brúk-
uð sem ættarnöfn (Henry Georgé), en
oftar eru þau höfð í eignarfalli, (Willi-
ams). En oftast eru þau þó höfð í sam-
bandi við orðið >son< (Edison), eða
þá annað orð sem þýðir það sama.
Þannig er varið orðunum »fitz«*
(Fitzgerald) og »mac«. Er það síðar-
nefnda einkum í mörgum skozkum
ættarnöfnum (Mac Cinnon, Macdonald).
Til þessa flokks heyra og írsk ættar-
nöfn, sem byrja á O’, svo sem O’ Brian.
Ekki veit eg hvað þetta O’ þýðir, en
írar brúkuðu það framan við nöfn afa
sinna, og er fráleitt að það eigi að
tákna enska orðið »of«, eins og sum-
ir hafa getið til.
3. Þau sem benda á stöðu, embætti
eða stétt. T. d. Fisher (fiskimaður),
Smith (smiður), Clarkson (skrifarason)
Chamberlain (herbergisþjónn).
4. Þau sem lýsa líkamlegum eða
andlegum eiginleikum, fataburði eða
einhverjum sérstökum tilhneigingum.
Til þessa flokks heyra einnig uppnefni,
og eru oft aðeins lýsingarorð, svo sem
Black (svartur) og White (hvítur), eða
* Afbakað af franska orðinu >fils<.
iýsingarorð og nafnorð t. d. Armslrong
(vopnsterkur þ. e. vel vopnaður). Enn
fremur dýranöfn t. d. Bird (fugl) og
Bull (Boli). Ýms embættanöfn, sem í
fyrstu hafa verið uppnefni t. d. King
(kongur), verða að teljast með þessum
flokki.
Á Þýzkalandi er komið fast skipu-
lag á ættarnöfn í borgunum á 16. öld,
og nálægt 100 árum síðar til sveita.
I Danmörku fer hin mentaðri stétt,
einkum í borgunum, að taka sér ætt-
arnöfn þegar eftir siðabótina, og þá
oftast eftir þorpinu eða bænum sem
þeir voru fæddir á. Oft settu þeir
þýzkar eða latneskar endingar á nöfn-
in, eða jafnvel sneru þeim alveg á
latínu (Broby = Pontoppidan). Um
miðja 18. öld fara Danir að mynda
ættarnöfn með endingunni »sen«, sem
áður var alveg persónuleg, líkt og
»son«, hjá oss íslendingum. Árið 1828
kom út konungleg fyrirskipun um að
alla danska skyldi skíra með ættar-
nafni, auk fornafns, og sem annaðhvort
væri dregið af nafni föðurins, með
endingunni »sen«, eða af fæðingarstað.
Afleiðing þessarar fyrirskipunar varð
sú, að rétt allir voru skírðir »sen«,
og það þó að feður þeirra hefðu haft
ættarnafn (t. d. sonur Peter Hvid
skírður Lars Petersen). En er borg-
irnar stækkuðu, og í sömu borg söfn-
uðust saman þúsundir manna, sem
höfðu sama ættarnafnið, þó óskyldir
væru, þá sáu Danir, en um seinan, að
þeir í stað ættarnafna höfðu fengið
ættarnafna skrípi. Nú fá líka margir
»sen«arnir leyfi hjá stjórninni að taka
sér annað ættarnafn.
Þá er Svíþjóð. Hún fylgir Danmörku
framán af. En svo skiljast vegir, og
er ættarnafnamyndun Svía að mestu
ólík annarra þjóða. Þeir hafa myndað
flest þeirra af ýrosum skáldlegum hug-
tökum, fossum, bergi og straumi, lund-
um, greinum og laufi. T. d. Forsström,
Berggren, Lundqvist og Löfgren. Þeir
194
endilega að hann yrði á kjól í kirkjunni fermingar-
daginn.
Það var ekki venja lengur. Fermingardrengirnir voru
nú á tímum svo ungir og litlir vexti, að þeir gengu
alt af í treyju eða stuttum frakka. Abraham færðist
því undan þessu í lengstu lög, því að hann var feim-
inn í svona búningi.
En prófessorinn sýndi honum fram á, að hann væri
eldri en venjulegir fermingardrengir, og auk þess væii
hann miklu þroskaðri og stærri.
Abraham lét þá undan. í rauninni var honum nú ekki
mjög á móti skapi að eignast kjól; og svo átti hann
líka að fá gullúr með festi; og prófessorinn hafði jafn-
vel hugsað sér að leyfa honum innan skamms að reykja
tóbak heima. —
En um morguninn sjálfan fermingardaginn dreymdi
Abraham rétt áður en hann vaknaði, að dyrunum væri
lokið upp og móðir hans gekk inn alveg á sama hátt
sem hann hafði séð í huganum svo mörgum, mörgum
sinnum.
Hann fór á fætur — hnugginn og dapur í bragði.
Nú var kirkjuklukkunum hringt í fyrsta sinn. Hann átti
nú að fara til kirkju, standa efstur í allri röðinni, svo
allur söfnuðurinn gæti séð hann — og vinna þetta
heit. Og augu móður hans, — þessi augu, sem lásu
hann ofan í kjölinn, þau fylgdu honum eftir, hann fann
þau hvíla á sér; hún var komin til að láta hann skrifta
í skýlausri einlægni.
Gat hann nú farið og unnið þetta heit ?
Kjóllinn, sem honum þótti svo vænt um, — hann lá
þarna snotur og nýr af nálinni með silkifóðruðum skaut-
um, — hann varð honum nú til ama, svo hann lagði
195
hann frá sér. Hann fór að hugsa um alla þá alvöru,
sem hvíldi í rauninni yfir þessum degi. Hvernig hafði
breytni hans verið? Var hann nú réttilega undirbúinn,—
eða stóð það ekki skrifað á enni hans, að hann væri
óverðugur? — hræsnari og lygari mundi móðir hans
hafa sagt.
Prófasturinn hafði líka brýnt það svo innilega fyrir
þeim árdegis daginn áður, þegar þeir færðu honum
peningana, að prófa sig sjálfa í fullri alvöru og búa
sig undir að standa frammi fyrir augliti guðs.
Abraham tók nýa testamentið, settist niður og fór að
lesa í því; hann var svo aumingjalegur, að tennurnat
glömruðu í munninum á honum-.
Þá heyrði hann föður sinn koma. Abraham stökk á
fætur og flýtti sér í kjólinn.
Prófessorinn kom inn albúinn með stórt, hvítt bindi
um hálsinn og orðurnar þrjár, stórar og fagrar; — hann
hafði flestar orður af öllum í bænum.
»Góðan daginn, drengurinn minn! Guð gefi þér bless-
un sína í dag.
Því næst rétti hann honum stórt hylki, sena Abra-
ham þorði ekki að opna.
»Ljúktu því upp og láttu þetta á þig; það er ferm-
ingarúrið þitt.«
Abraham opnaði hylkið; f því var gullúr með festi
og hékk við hana nisti. Hann opnaði líka nistið, en
hrökk ósjálfrátt við í sama bili.
Þarna sá hann augun óumflýjanlegu, sem hvíldu á
honum frá því f draumnum um morguninn.
»Það er frá móður þinni sálugu«, mælti prófessorinn
hrærður og þrýsti honum að brjósti sér.
Abraham stamaði út úr sér einhverjum þakkarorðum
hafa og nokkuð brúkað latneskar end-
ingar t. d. í Forsell og Linne.
í Noregi hefir ættarnafnamyndunin
í kaupstöðunum fylgst með Danmörku,
en til sveita varð sá siður fyrir löngu,
að menn voru kallaðir eftir bænum
sem þeir bjuggu á, eða voru frá.
Nú eru ættarnöfn brúkuð meðal
flestra eða allra mentaþjóða heimsins
nema íslendinga. Því ekki get eg tal-
ið það, þó að hundraðasti hluti þjóð-
arinnar, eða varla það, beri ættarnafn.
Eg sé menn við og við auglýsa að
þeir taki sér ættarnafn, og líkar mér
það vel, því eg álít að allir íslending-
ar eigi slíkt að gera, og sem fyrst.
En hitt líkar mér ver, hve smekklaus
og fábreytt nöfn eru valin, því nóg
er úr að velja. En áður en eg fer
lengra út í það hvernig eg vilji láta
velja nöfnin, þá ætla eg að segja
hvers vegna eg vil að íslendingar
taki sér ættarnöfn.
Ástæðurnar eru margar. Ein er sú,
að ættarnöfn ryðja sér smátt og smátt
til rúms alstaðar, eins og eg hef sýnt
fram á áður. Og eins munu þau gera
á voru landi. En eins og ættarnafna-
myndun vor stefnir nú, þá verða flest
þeirra með endingunni son. Það eru
þegar allmörg orðin þannig (Bjarnason,
Thorsteinsson). En þetta þykir mér ó-
fært. Það er að misþyrma íslenzkunni,
að kalla konur son, og með þessu
móti lendum vér í sömu ógöngur og
Danir, þ. e. ættarnöfnin verða altof
fábreytt og ná því eigi tilgangi sínum.
Önnnur ástæða er sú, að miklu hægra
væri að rekja ættir og yfir höfuð að
aðgreina menn hvern frá öðrum, ef
ættarnöfn, væru brúkuð. Eitthvað væri
t. d. léttara að skilja margt í fornsög-
um vorum, en nú er, ef ættarnöfn
hefðu verið brúkuð þegar þær gerð-
ust. Tökum til dæmis viðureign Stark-
aðar undan Þríhyrningi og Egils í
Sandgili og sona þeirra, við Gunnar
að Hlíðarenda og þá bræður. Fáir eru
víst svo skarpir að þeir skilji til fulls
frásögnina um þá viðureign, fyr en
þeir hafa lesið hana tvisvar eða þris-
var. En svo að eg snúi mér aftur að
ættfræðinni, þá hef eg heyrt menn
segja, að íslendingar væru ættfróðast-
ir allra þjóða, og hefðu þó aldrei ver-
ið brúkuð ættarnöfn á íslandi, það
teljandi væri. Það er víst satt að vér
erum ættfróðir, en þó mundurn vér
vera enn ættfróðari, ef ættarnöfn hefðu
verið brúkuð. Já, meira að segja kom-
ast ættfræðingarnir ekki hjá því að
gefa hinum einstöku ættum nöfn (Sturl-
ungar, Oddaverjar o. s. frv.)
Heyrt hef eg það haft á móti ættar-
nófnum, að þau væru óþjóðleg, af því
þau hefðu ekki verið brúkuð á íslandi
til forna. En þessi mótbára er hin
mesta heimska, því þá mætti alveg
eins hafa það á móti þvf að rit- og
talsímar yrðu lagðir um landið, að
þeir væru óþjóðlegir!!
Það er annars undarlegt hvað mönn-
um, og það þó að það séu hinir svo
kölluðu »lærðu« menn, hættir við að
kalla alt útlenzkt danskt. Mér kemur
til hugar gamli maðurinn, sem þáði
íslenzkan vindil, en gleymdi að skera
af endann. En þegar ekki tókst að
kveikja í vindlinum sagði hann: »A11-
an skrattan svíkja þeir dönsku. Það
er sannarlega að gera Dönum altof
mikinn heiður, að miða öll útlönd, og
alt útlenzkt við þá.