Dagur - 13.03.1999, Blaðsíða 7

Thyftr
LAUGARDAGUR 13. MARS 1999 - 7
RITS TJÓRNARSPJALL

I rík i Mairnnons
Við Iifum í samtfma þar sem flest
snýst um peninga. Gróðinn er
helsta hugsjón þeirrar nýju stétt-
ar fjármálamanna sem er að ryðj-
ast til áhrifa í íslensku þjóðfélagi.
Almennt séð hefur ungt fólk
varpað Maó og Marx á rusla-
hauga sögunnar en hafið hinn
forna guð Mammon til dýrðar á
ný.
Að ýmsu leyti er þessi breyting
til góðs í þjóðfélögum þar sem
ennþá er virkt samfélagslegt eft-
irlit með gróðafíkninni. Annars
staðar leiðir hún gjarnan til
ómengaðra glæpasamfélaga eins
og Rússland er núna Ijósasta
dæmið um.
Islendingar eru svo heppnir að
geta innleitt frjálsræði markaðar-
ins undir lýðræðislegu eftirliti
samfélagslegra stofnana, hags-
munasamtaka og fjölmiðla. Það
er því minni hætta á að þjóðin
lendi í ógöngum þeirra hræðilegu
öfga sem valdið hafa almenningi
í sumum öðrum löndum miklum
þjáningum og vesöld.
í fárra höndiun
Þótt margt hafi breyst, og sé að
breytast, í íslensku viðskiptalífi,
er það þó enn staðreynd að vald-
ið í fjármálaheimi þjóðarinnar er
• enn í mjög fárra manna höndum.
Þetta var undirstrikað í saman-
tekt tímaritsins Víshending á
dögunum, en þar voru könnuð
valdahlutföllin í þeim fyrirtækj-
um sem eru á Verðbréfaþinginu -
undir fyrirsögninni: „Orfáir stórir
hluthafar ráða.“ Niðurstaða
blaðsins er einfaldlega sú „að í
allflestum fyrirtækjum eru það
örfáir aðilar sem ráða yfir megni
hlutafjár.“
í úttektinni var farið yfir lista
um stærstu hluthafana í 66 fyrir-
tækjum. Þá kom í ljós að í Iang-
flestum fyrirtækjanna, eða 70%
þeirra, eiga 10 stærstu hluthaf-
arnir meira en 60% af öllu hluta-
fénu. Og í 35 fyrirtækjanna hafa
10 eða fleiri hluthafar meira en
tvo þriðju hlutaljár og geta þar
með breytt samþykktum viðkom-
andi félaga að vild.
Þegar nánar er kannað hverjir
það eru sem eiga stóran hlut í
flestum fyrirtækjum koma auð-
vitað í ljós gamlir kunningjar sem
kenndir hafa verið við Kolkrabba,
Smokkfisk og Krossfisk. Trygg-
ingafélögin Sjóvá-Almennar og
VÍS eru þannig, hvort um sig,
meðal stærstu hluthafa í 17 þess-
ara fyrirtækja og Burðarás þeirra
Eimskipafélagsmanna í 14 fyrir-
tækjanna eins og Olíufélagið.
Lífeyrissjóðirnir eru einnig
valdamiklir í þessu samhengi;
Lífeyrissjóður Austurlands er
meðal stærstu hluthafa í 15 fyrir-
tækjanna, Lífeyrissjóður verslun-
armanna í 14 eins og Lífeyris-
sjóður Norðurlands, Samvinnu-
lífeyrissjóðurinn í 11 og Lífeyris-
sjóðurinn Framsýn í 10. Það á
við um þessa sjóði eins og stór-
fyrirtækin, að þeim er stjórnað af
örfáum einstaklingum; hinir al-
mennu sjóðsfélagar fá í reynd
ekkert með málefni sjóðanna að
gera.
Réttilega er bent á í úttekt Vís-
bendingar að það „hversu fáir að-
ilar ráða mikíu hlýtur að veikja
mjög þann hlutafjármarkað sem
risið hefur hér á síðustu árum.“
Pólitísk goðsögn
Einn þeirra sem dregið hefur
ályktanir af þessari könnun er
Agúst Einarsson, alþingismaður.
Niðurstaða hans er þessi: „Goð-
sögnin um dreifða eignaraðild er
einfaldlega ósönn." Þessi pólit-
íska goðsögn fékk byr undir báða
vængi þegar tugþúsundir íslend-
inga skráðu sig fyrir og fengu
smáhlut í ríkisbönkunum á sfð-
asta ári. Það hentaði sumum
stjórnmálamönnum að túlka
þetta sem staðfestingu þess að
nú vildu allir landsmenn verða
hluthafar og væru á góðri leið
með að verða það.
Hið rétta er auðvitað að tug-
þúsundir íslendinga eru áhrifa-
lausir hluthafar í fyrirtækjum
sem fáeinir einstaklingar ráða al-
gjörlega - hvort sem það eru ein-
stakir ráðherrar í ríkishlutafélög-
unum, og þeir forstjórar og
stjórnarmenn sem þar sitja í um-
boði ríkisins, eða örfáir fjármála-
menn í þeim hlutafélögum sem
eru á almennum markaði Verð-
bréfaþingsins.
Allt tal um að dreifð eignarað-
ild tryggi almenningi áhrif á
rekstur hlutafélaga er því í besta
falli pólitískur blekkingarleikur.
Eins og íþróttafréttrr
Aukið frjálsræði í viðskiptum
hefur haft mikil áhrif á fréttir
íjölmiðla. Það heyrði þannig til
undantekninga fyrir nokkrum
árum að sagt væri frá kaupum og
sölu hlutabréfa og verðbréfa eða
tölum um rekstur fyrirtækja, af-
komu og eigendur. Nú er vart sá
fréttatími að ekki sé fjallað um
jafnvel hin smæstu tíðindi úr við-
skiptalífinu; þessi málaflokkur er
að fá svipað vægi í Ijölmiðlum og
fréttir af íþróttum. Reyndar má
segja að þessi ólíku svið samfé-
lagsins eiga það sameiginlegt að í
báðum tilvikum fer öll orka
manna í harðvítuga keppni um
misjafnlega merkileg sigurlaun.
Með þetta í huga vakti það
óneitanlega nokkra athygli þegar
í ljós kom að veltan á íslenska
hlutabréfamarkaðinum, þessu
nýja óskabarni ýmissa fjölmiðla,
stækkaði ekki á síðasta ári, eins
og vænta mátti. Nei, hann dróst
saman um fjögur prósent á árinu
1998 samkvæmt yfirliti Seðla-
bankans.
Þrátt fyrir það er auðvitað mik-
ið um að vera á þessum markaði.
Og hin stærri tíðindi úr við-
skiptalífinu geta vissulega haft
áhrif á lífskjör almennings og
skipta því máli. En öllu má of-
gera, líka uppblásnum örfréttum
úr heimi fjármálanna.
Merk timamót
Hallarbyltingin í Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna var hins vegar
engin örfrétt. Hún sýndi að jafn-
vel helsta valdaklíka landsins get-
ur gert afdrifarík mistök, ekki sfst
þegar hún ofmetnast og telur
sjálfa sig ósigrandi. I þessu máli
hefur Kolkrabbanum verið jafnað
við stjórnendur hins sögufræga
skips Titanic; þeir töldu farkost
sinn ekki geta sokkið. En sukku
samt.
Slagurinn um Sölumiðstöðina
er vissulega tímamótaatburður.
Þetta er í fyrsta sinn sem það ger-
ist opinberlega, að hópur hlut-
hafa leggur allt undir til að ná
meirihluta í einu stærsta fýrir-
tæki landsins og steypa rótgrón-
um stjórnendum þess. Og það
tókst þó gamli valdakjarninn væri
að eigin áliti ósigrandi.
Þótt ekki sé ástæða til að ætla
að framundan séu byltingartil-
raunir í hverju stórfyrirtækinu á
fætur öðru, er alveg Ijóst að þessi
atburður mun draga dilk á eftir
sér. Djarfhuga íjármálamenn sjá
núna að þetta er hægt; þeir
munu því leita tækifæranna og
leggja kapp á að nýta þau.
Því er einnig spáð að hallar-
byltingin geti haft veruleg áhrif á
hegðan Kolbrabbans. Valdsmenn
sem eru vanir þvf að hafa alltaf
sitt fram eru ekki líklegir til að
taka slíku kjaftshöggi með því að
bjóða hægri kinnina að kristileg-
um sið. Þaðan mun því tíðinda
að vænta.
Næst erlend yfirtakaV
Yfirtaka eins og sú sem átti sér
stað á aðalfundi Sölumiðstöðvar
hraðfrystihúsanna er sjaldgæf á
Islandi en algengi í nágranna-
Iöndum okkar. Sérstaklega í
Bandaríkjunum en einnig meðal
stærri þjóða í Evrópu. Það hlýtur
því að vera einungis tímaspurs-
mál hvenær erlendir hákarlar
fara að reyna að gleypa íslensk
hornsíli í sífelldri Ieit sinni að æti
á hinum alþjóðlega markaði.
Fram til þessa hafa erlend fyr-
irtæki keypt sig inn í þau ís-
lensku án þess að til átaka hafi
komið; innlendu eigendurnir
hafa þvert á móti fagnað þvf að fá
erlent Ijármagn inn í fyrirtækin.
Og auðvitað eru hér margar
greinar atvinnulífs sem útlend-
ingar hafa lítill eða engan áhuga
á.
Vafalítið hafa erlend auðfélög
fyrst og fremst áhuga á íslensk-
um sjávarútvegsfyrirtækjum.
Enn sem komið er mega útlend-
ingar ekki kaupa sig inn í sjávar-
útveginn; verði því breytt, eins og
áhrifamikil stjómmálaöfl vilja,
munu erlend stórfyrirtæki fljót-
lega sækjast eftir ráðandi eign í
hlutafélögum sem hafa kvóta eða
góða markaðsaðstöðu í sjávarút-
vegínum. Og það verða Ijármála-
menn sem hafa mikla reynslu í
þvf að leggja undir sig fyrirtæki
með góðu eða illu. Fjörið er því
rétt að byrja.
I