Dagblaðið Vísir - DV - 19.11.1991, Blaðsíða 32

32
ÞRIÐJUDAGUR 19. NÓVEMBER 1991.
Menning
Persónuleikanum úthýst
- Ivar Valgarðsson á Kjarvalsstöðum
Séð yfir sýningarsalinn á Kjarvalsstöðum þar sem ívar Valgarðsson sýnir.
Sýning Ivars Valgarössonar, sem nú stend-
ur yfir á Kjarvalsstöðum, hefur vakið tals-
verða athygli og gott ef ekki hneykslun
margra. Ástæðan þykir hggja í augum uppi:
í salnum er harla fátt sem fólk almennt telur
til fagurlista. Þar standa 32 tíu lítra óopnaðar
Myndlist
Ólafur Engilbertsson
málningarfótur frá Bykó á miðju gólfi, 6
krossviðarplötur með málningarlimbandi á
jöörum hanga á vegg, 40 hefluð furuborð og
44 gangstéttarhellur standa á gólfi og í and-
dyri eru tveir veggir gerðir úr MDF-plötum
og einangrunarplasti. Hvergi sést svo mikið
sem fingrafar eftir listamanninn sjálfan,
enda ekki ætlunin ef marka má orð hans'
sjálfs í veglegri sýningarskrá. Menningar-
málanefnd Reykjavíkurborgar kostar öll
herlegheitin, svo er nema von að fólki sárni
yflrgangur listsérfræöinganna sem þykjast
geta taliö því trú um að allt sé hst, bara ef
það kemur inn fyrir dyr á húsi menningar-
innar, Kjarvalsstöðum? Því er ekki úr vegi
að skyggnast ögn fyrir um forsendur þessara
fógru hsta sem fólk fær nú að njóta í fyrr-
nefndu húsi. •
Naumhyggja gegn hjómi og braski
List, eða öhu heldur hstnálgun, ívars Val-
garðssonar má hiklaust telja til svonefndrar
naumhyggju, eða minimalisma. Markmiö
þeirrar stefnu hefur jafnan verið afdráttar-
laus afneitun á persónulegri tjáningu hsta-
mánnsins. Með því að skhja með öllu í sund-
ur hst sína og persónulegan stO freistar hsta-
maðurinn þess að gera listina að trúverðug-
um fulltrúa þess umhverfis sem hún gistir
hveiju sinni. Með því að girða fyrir persónu-
lega túlkun sína girðir hstamaðurinn einnig
fyrir persónulega upplifun áhorfandans, en
gerir hann þess í stað að þátttakanda í list-
rýminu. Samkvæmt fræðum naumhyggju-
manna er það hin persónulega list sem dreg-
ur fólk á tálar og gabbar það tU innlifunar
og fjárausturs. Hinar persónulegu og tjáning-
arríku listastefnur þessarar aldar eru sam-
kvæmt þeim kokkabókum sjálfhverf nafla-
skoðun sem tekur enga beina afstöðu til
umhverfisins og núsins. Naumhyggjan er
þannig, sem skUgetið afkvæmi konseptsins,
andsvar gegn hvorutveggja; listinni sem
hjómi og sjónhverfingu og listinni sem mark-
aðsvöru í söluhæfum umbúðum.
Gegnsæ efnisgerð í blindgötu
í sýningarskrá segir ívar Valgarðsson um
verk sín: „Ég hafna varanlegri efnisgerð.
Ekkert er varanlegt, ekki heldur viðhorf."
Með þessum orðum segir hann afdráttar-
laust að list sín sé andsvar við listinni sem
fasteign, en jafnframt afhjúpar hann gegnsæi
eigin hugmynda. Hvers vegna að kaupa
málningu og timbur í tonnatali þegar hægt
er að setja hugmyndina á mun einfaldari
hátt á blað? Listamaðurinn er ekki beinlínis
trúr hinni meinlætalegu stefnu sinni þegar
hann gerir hvort tveggja að höfða til verð-
lagningarsjónarmiða áhorfandans með því
að sýna verslunarvarning og að auglýsa
beinUnis tílteknar verslanir. Hafi ætlunin
verið að túlka einangrun efnis frá umhverfi,
eins og áður hefur átt sér stað í verkum
ívars, þá hefði legið betur við að leggja ögn
meiri vinnu í undirbúning sýningarinnar.
Og það hefði ekkert nauðsynlega þurft að
tákna fleiri fingraför. Svo virðist sem ívar
Valgarðsson sé kominn í blindgötu með list
sína. Héðan eru aðeins tvær leiðir færar;
afturábak í meira nostur við útfærslu hlut-
anna eða að yfirgefa hlutveruleika hinnar
plastísku Ustar og láta hugmyndirnar standa
fyrir sínu á prenti.
Seiðandi saga
Þetta er stutt skáldsaga og segir frá rúss-
neskum útlaga nokkru eftir seinni heims-
styrjöld. Reyndar er hún áhrifamest fyrir það
sem hún segir ekki, eða þá það sem sögumað-
ur segir seint og síðarmeir, eins og nauö-
beygður.
Við fylgjumst með lífi sögumanns á fáein-
um mánuðum. Sagan greinist í þrjá mislanga
hluta. í fyrsta hluta býr hann í París, ein-
mana og fátækur, kona hans dáin fyrir
nokkrum árum. Nú vill hann flytjast burt,
aUt snýst um að fá fyrir fargjaldi til Amer-
íku. Aldrei kemur þó fram til hvers, hverju
hann þykist bættari þar en í París. í öðrum
hluta er hann í New York og dreymir um
að komast til Chicago. Og þar er hann svo í
þriðja hluta, jafneinangraður og vegalaus og
hann var í París.
Þessi efniviður hefur verið nærtækur fyrir
höfundinn. Hún er sjálf rússneskur útlagi,
bjó í París annan fjórðung aldarinnar en síð-
an í Bandaríkjunum. En sagan er samt sem
áður fyrst og fremst mótuð af bókmennta-
heföum. í hverjum hinna þriggja hluta sög-
unnar er ein kona mest áberandi, aUar eru
þær landar sögumanns. í fyrsta hluta er
hann haldinn óþreyju sem jaðrar við örvænt-
ingu. í öðrum hluta nkir fremur könnun;
má stöðvast við þetta? í þriðja hluta er uppg-
jöf, sögumaður sættir sig við orðinn hlut. Þar
eru sagnorð í nútíð í stað þátíðar áður, þann-
ig skynjum við að leitinni er lokið. Þegar af
þessari upptalningu má sjá hve vítt sagan
skírskotar, hún fjallar um lífið almennt.
Andblær fyrsta hluta markast af fyrstu
staðarlýsingunni:
Veðlánastofa Parísarborgar er einhver við-
bjóðslegasti staður sem ég þekki. Þar er sótt-
hreinsunarfýla, veggirnir eru málaðir gráir,
tvær bekkjaraðir.
Persónur
Ýmislegt fólk verður á vegi sögumanns í
Nina Berberova.
Bókmenntir
Örn Ólafsson
leit hans að undankomuleið í fyrsta hluta
og þær persónur sem úrslitum ráða eru þá
sérkennilegar í útliti og háttum. Inni í löngu
myrku herbergi situr feitur og hreyfingar-
laus maður yfir auðu póleruðu borði. En
stúlka er andstæða hans; „öll eitthvað svo
löng, eins og teygt hefði verið úr henni. [...]
slétt hár stuttklippt, eyrun voru mjó, andlitið
egglaga". Þetta sérkennilega útlit setur sög-
una í námunda við ævintýrin, ,En í öðnun
hluta, þegar umhverfi sögumanns er honum
ekki eins ógeðfellt, verða persónur síður
framandi. Sá hluti skiptist í tvo hluta, á milli
feðgina. Framan af ber mest á öldruðum
rússneskum útlaga, einmana og ósjálfbjarga.
Sögumaöur er allsherjar hjálparmaður hans,
ritari, eldabuska og þjónn. En sú hugsun
liggur nærri að þetta sé eins konar framtíðar-
mynd hans sjálfs. Það samræmist því að út-
liti gamla mannins er lítið lýst. Þá birtist
valkosturinn, kona sem býður honum sam-
band. Fýrst þegar hún birtist segir bara um
hana: „hálffertug eða svo, lágvaxin, sviphörð
en fremur andlitsfríð“ (bls. 37) og hún sýnir
mönnunum tveimur orðlausa fyrirlitningu,
fer síðan að hæðast að föður sínum. En hálfu
ári síðar segir:
„Einhverra hluta vegna finnst mér að ein-
mitt þá hafi hún byrjað að taka stakkaskipt-
um. Línur kinnbeina og höku mýktust und-
arlega og í strangan svip hennar kom ein-
hver blíða og sveigja, jafnvel birta og jafnvel
dapurleiki. Grannar hendur hennar fengu
allt í einu frelsi og ég sá fallega fingur henn-
ar sem mig langaði til að þrýsta og flétta
saman við mína og bera upp að andliti mínu.
En ég hreyföi mig ekki.“ (bls. 47).
Smám saman fer að vekja mesta athygh
sú persóna sem ekki er fjallað um beinlínis,
þ.e. sögumaður sjálfur. Það stafar einkum
af áhrifum hans á aðrar persónur. Hann
hefur ekki lengi deilt herbergi með alvöru-
gefnu, sjálfstæðu stúlkunni í fyrsta hluta
þegar hún vill verða lífsförunautur hans.
Sama gildir um konuna í öðrum hluta en þar
er þetta stigi hærra, því hún umskapast úr
skrípamynd í aðlaöandi konu við það að
verða smám sáman ástfangin af honum. Og
það skilur sögumaður síst hvernig hann get-
ur veitt öðrum það sem hann skortir sjálfan.
í skapgerð þessarar persónu liggur skýringin
á lokakaflanum sem annars yrði óvæntur í
sögu sem fylgir mynstrinu um leitina að
hamingjulandinu. Og þar skýrist mótsögnin
í sambandi hans við þessar konur, sem hann
laðast að en hafnar.
Hnitað
Sagan er þéttriðið net þar sem hvert atriði
er á sínum stað, hnitmiðað að hlutverki sínu.
Þannig er minningarbrot, sögumaður heyrði
einu sinni herforingja tala um sársaukann
sem hann fyndi enn í gömlum sárum. Það
þarf ekki að segja okkur hvers vegna sögu-
maður minnist þessa í þriðja hluta sögunn-
ar, svo augljóslega á þetta við hann sjálfan,
konan sem hann missti er eins og afhöggvinn
útlimiu:. Jafnvel lýsingar á fólki sem kemur
aldrei við sögu, bíður bara með sögumanni
á biðstofu, þær hafa sitt hlutverk. Einn
mannanna líkist Nikulási H. rússakeisara,
annar líkist Lenín. Tvær konur sitja þama
á veðlánastofunni og fá ekkert fyrir sínar
fátæklegu eigur. Allt er þetta virkt sem á
einhvem hátt myndir úr lífi útlagans.
Meðal þess sem þjappar sögunni saman,
hnitmiðar áhrif hennar, em tákn. Það em
hlutir sem talað er mn af meiri áherslu en
hlutverk þeirra eitt sér réttlætir. Þar skal
sérstaklega telja eyrnalokkana, sem sögu-
maður á eftir konu sína, par sett gimsteinum
en annar steinninn er með mein sem dulist
haföi en gerir hann verðlausan. Greinilega á
þetta viö um sögumann eftir að hann missti
konuna, enda segir hann það beinlínis. Þetta
er seiðandi saga, þrungin eftirsjá og tómleika
sem verður enn áhrifameiri fyrir það að vera
ekki orðað beinlínis.
Ekki hefi ég málakunnáttu til að dæma um
hversu nákvæmlega er þýtt. En í þeirri mynd
sem sagan hggur fyrir á íslensku er málið á
henni eðlileg íslenska, þróttmikið og blæ-
brigðaríkt tungutak.
Nina Berberova: Svarta meiniö.
Mál og menning 1991,
79 bls. Árni Bergmann þýddi.