Dagur - 04.01.1923, Blaðsíða 2

2
DAOUR
1. tbl.
úr til beggja hliða. Eru þær víðast
heiisteyptar að ofan og holar innan.
En sumstaðar eru op á þessum hraun-
pípum, og þær alt að því r meter að
þvermáii. Hallinn er mikill og hraun-
móðan hefir runnið ört eftir þessum
æðum, en efsta skorpan storknað eins
og hvelfing yfir. Þ. Thoroddsen lfkir
hrauaborgunum Og hnúkunum austan
í hlfðunum við sundurskotin kastala
vígi og er það táknandi. Við athug-
uðum hvar hann hafði iagt leið slna
um þessar sidðir, eftir ferðalýsingu
hans að dæma; og glögguðum okkur
því belur á ýmsum ályktunum hans,
um eldri hraunmyndanir og jarðlög f
fjöllunum, Nokkru fyrir norðan aust-
uropið á Öskju gengum við suður og
upp á 'fjöllin til að stytta okkur leið,
enda eru þau lægst þar. Komum svo
fram á bjargabrúnina norðaustan, við
Öskju, þar sem skarðið opnast austur
í fjallgarðinn. Askja er nærri kringl-
óttur dalur syðst og austast f Dyngju-
fjöllum, og þverbrattar hamrahlfðar á
alla vegu, 7—800 fet á bæð, nema
þar sem skarðið gengur austur úr,
sem hraunið — eldáin — hefir runn-
ið í gegnum. Annað skarð miklu
minna, er talið suðvcstur úr dalnum.
— Fjöllin ná 4500 fet yfir sjó. —
Dagsett var orðið og dimt af hrfð, er
við komum þar suður, og ilt að sjá
hvar helzt yrði ráðist til niðurgöngu
í Öskju. — Aðeins á tveimur stöð-
um er auðgengið niður f Öskjuopið,
austarlega að norðan, laDgt frá því,
sem við vorum ataddir. — Víð réð-
umst til þar sem llklegast þótti;
béldum höndunum f bjargnlbbur og
pældum holur, fyrir fæturna, með
braddstöfunum f hjarnið; og fetuðum
okkur á þann hátt niður í Örkju, þó
að seint gengi vegna myrkurs. Stefnd-
um svo yfir »eldana« að norðaustur-
horni jarðfallsins og komum þar kl 8
um kveldið eftir tvær dagleiðir úr
bygð. Myrkrið og hrfðin byrgðu alia
útsýn um stund; og komum við að
óvörum frsm á barm glgsins, sem
gaus vikrinum yfir Austurland 1875.
Sú aðkoma verður iengi eftirminnileg,
þegar brennisteinssvæluna lagði fyrir
vitin, nm leið og kolsvart djúpið gein
fyrir fótum okkar. Gamla hugmýndin
um Víti, hefir sjaldan verið eins Ijós
fyrir mér og á þvf augnablikl.
— Hrfðin stóð af suðvestri. Nú
fór að rofa til og hvessa mjög í loíti.
Birtist þá hver sýnin annari stórfeng-
legri og furðulegri. — Af bjarga-
barmi jarð/allsins að norðan, ca. 150
fetum ofan við yfirborð Öskjuvatnsins,
sem var íslaust, sá yfir Ijósgrænan
fiöt þess. Var rok á því vestan til,
en öldurnar hvftfextar austur við land-
ið. Jeljadrögin sveipuðu að sér skör-
inni og skriðu upp fjallshlfðarnar, en
skildu eítir gufuflyksur úr eldgfgnum
ofarlega f Austur brekkunni og bjá
námunum sunnan við vatnið. Að vest-
an skarst úr íönninni biksvört breiða
með reykháíum hjer og þar, og
mundi þéttbýlt talið, ef á bæjum
ryki svo þétt. En niður við vatnsborðið,
undir björgunuro, íreyddi gufan eins
og syði út úr stórum polti. —Eða
hvað ? Tunglið glotti á milli éljanna
brá draugalegri skímu yfir, svo að
ekkert sást netpa til háifs eða f hi!l-
ingum. Umhverfis Öskju og yfir vatninu
að sunnsn, éðu fjallatindarnir, hvassir
eius og sagarblað, f útsinnings-
þoku bakkanum og tættu hann sundur.
En undirspilið lébu veðurdrunur í fjöll-
unum og báruskellirnir við björgin.
Hvað verður langt þangað til íslensku
málararnir bafa þessa mynd til sýnis
í skemmu sinni á Skólavörðuholtinu f
Reykjavik ?
Eyðilegri dvalarstað get eg ekki
hugsað mér en þar, sem náttúruöflin
stfga sinn trylda dans f algerðu ein-
veldi. Þ. Th. segir: »Náttúran er hér
í Öskju öll hrikalegri og mikilíenglegri
en á nokkrum öðrum stað á íslandi,
sem eg hefi séð; og sá, sem einu
sinni hefir staðið á barmi þessa jarð-
falls gleymir því aldrei « (Ferðabók I,
bindi, bls. 335). Svipuð ummæli hefir
hann eftir enskum ferðalang, sem áð-
ur hafði ferðast um öræfi Asfu og
Afriku.
Þegar við vorum búnir að kynna
okkur þessi svipbrigði Öskju í tungl-
skinsmötli skammdegisnæturinnar, fór-
um við að svipast um eítir skjóli
fyrir tjaldið okkar, og snerum að vík
við vatnið nokkuð austan við víkur-
gíginn. Rendum við okkur eftir hjarn-
fönn niður í fjöruna og reistum tjaldið
þar á víkursandi. Pað er eini staður-
inn að norðan og austan, þar sem
komist verður niður að vatninu, og
sennilega mun það vera erfitt að sunn-
an líka. Fjöllin eru þar svo þverbrött.
Stormurinn færðist í aukana, svo að
við hlóðum skjólgarð úr vikursteinum
í kring um tjaldið. Þeir eru svo iéttir
í sér, að við gátum hlaupið með mola,
sem við rétt aðeins náðum utan um.
Garðurinn kom að góðu liði, því að
lítið vantaði á, að tjaldið sviftist ofan
af okkur í verstu byljunum um nótt-
ina. — Nokkuð gátum við sofið um
nóttina, en ekki tókst okkur, að láta
okkur dreyma um Þjóðverjana, sem
fórust í Öskjuvatni árið 1907, Dr. W.
Knebel og M. Ruddoff. Nöfnin þeirra
eru höggvin á stein í vörðu, á bjarga-
barminum, skamt frá vikurgígnum, en
varðan hefir hrunið að líkindum í
jarðskjálfta.
Morguninn eftir var veðrinu slotað
og bjart í lofti. Hugðumst við að
nota þann dag til að skoða Öskju.
Leiksviðið frá kvöidinu áður var beytt
að ýmsu leyti. Nú leyndi það sér ekki
að svarta breiðan í suðurhluta dalsins
var nýtt hraun. Þar voru eldsupptökin,
sem við ætluðum að finna.
Fyrst gengum við suður með vatn-
inu að austan og sáum þar nýlegt
hraun, sem runnið hafði úr eldgígnum
ofarlega í fjallshlíðinni; steypst fram í
vatnið að austan og fylt þar dálitla
vík. Er trúlegast að þetta hraun hafi
runnið í eldgosinu, sem sást í marz
mánuði 1920. Það bar yfir Dyngju-
fjöllin I sömu stefnu og þetta sfðasta
gos. Á þessu hrauni sásl enginn vik-
ur, svo vissulega hefir það runnið
eftir 1875 og ferðamenn úr Mývatns-
sveit, sem komu í Öskju 1910, full-
yrða, að það hafi þá eigi verið til.
Úr eldgígum þessum rýkur afarmikil
gufa í þéttum mökk upp fyrir fjalls-
eggjar. Enda hefir sá gufumökkur sést
öðru hvoru norðan úr Mývatnssveit
síðan 1920, Við klifum upp að gfg-
unum, eftir nýja hraunkambinum.
Annarsstaðar varð ekki komist. Þeir
eru allmargir, hver hjá öðrum, og
gjallhryggir á milli þeirra. Lítið sást
niður í þá fyrir gufu og brennisteins-
svækju, sem upp úr þeim lagði.
Eftir sögn Þ. Th. að dæma, virðist
ekkert hafa borið á þessum gígum,
þegar hann kom í Öskju, og ferða-
menn, sem komu í Öskju 1907 og
1910 telja að mjög lítið hafi þá rokið
á þessum stað.
Aftur á móti rauk þá töluvert mikið
neðarlega úr fjallshiíðinni við suð-
austurhorn vatnsins, upp af gígunum,
sem gusu á undan vikurgígnum 1875.
Voru það fremur litlar holur, sem
spúðu gufu þar 1910 og væru lagðir
steinar yfir holurnar, þeyttust þeir
jafnskjótt upp í loítið. Nú bar mjög lítið
á reykjunum á þessum stað og virt-
ist dregið úr jarðhitanum. í hlíðinni
sunnan við vatnið, vestan til hjá
námunum, sýndist gufumökkurinn mjög
svipaður því, sem hann var 1910.
Einn af okkar ferðafélögum hafði
komið snöggvast í Öskju gegnum
Jónsskarð 1910 og gat því gert sam-
anburð á ýmsu þar, eins og það leit
út þá og nú.
Þegar við höfðum athugað eldgíg-
ana og hraunið austan við vatnið,
gengum við vestur að nýja hrauninu.
Frá vikurgígnum við norð-austurhorn
vatnsins reyndist hér um bii klukku-
stundargangur að norðvesturhorni þess.
Þar eru þverhnýpt björg að vatninu.
P. Th. telur vikurgíginn 300 fet að
þvermáli og 150 fet á dýpt. Og 1884
var á botni hans, »vellandi hvít-biá-græn
leðja. Upp um gat suðaustan til á
botninum kom digur gufusúla hvæs-
andi og organdi og tvær minni norð-
ar. — — í rönd vatnsins, niður af
vikurgígnum, eru tveir vatnsstabbar,
sem liklega liggja inn undir gíginn og
eru afrensli hans,« segir P. Th. —
Nu sást ekkert fyrir þessu. Á botni
gígsins var aðeins ljósgrænt vatn, sem
gufaði upp úr. Sennilegt þykir mér, að
vatn standi nú jafnhátt í gígnum og
jarðfallinu. Af því má ráða, að nú séu
varla 150 fet niður að vatnsborði að
norðan, en niður á botn eru 740
fet.
Á árnnum 1884 — 1908 hafði vatn-
ið hækkað um rúm 300 fet. Líður
því varla á löngu að það fari að
renna úr jarðfallinu norðaustur í hraun-
ið niður í Öskju-opið. Nýju hraunin,
sem runnið hafa fram í vatnið fylla
mjög lítið af rummáli jarðfallsins, svo
að þess gætir varla. En þau hafa
fremur aukið hitann á yfirborði vatns-
ins. Árið 1908 er meðalhiti þess tal-
inn 61/2 0 C. — Nú .mun hann vera
um 12-14 0 C.
Þegar við komum að nýja hraun-
inu, stikluðum við yfir það á bjarga-
brúninni, þar sem það steypist niður
í vatnið. Par er það siéttast, og nibb-
ur úr gömlu brúninni stóðu sumstað-
ar upp úr milli hraunrennanna. Par
er það næstum 500 metrar á breidd.
Hæstu hrjónurnar eru kaldastar og
stigum við á þær, ti! að brenna ekki
skóna okkar, en fórum þó sem hrað-
ast yfir það. í holum og lægðum
voru steinarnir svo heitir, að á þeim
sauð snjóhrímið, Hrjónur og hraun-
oddar stungust í skóna okkar og sátu
brotin þar eftir.
í hrauninu mátti sjá margar skringi-
lega, storknaðar tnyndir. Sumar hraun-
æðarnar líktust trjábolum og kvíslarn-
ar út úr þeim limum á tré. Sumir
oddarnir á þeim voru breiðir neðst
eins og víðirlauf. — Þar voru líka
mörg hrukkótt andlit á hraunkörlum
og kerlingum. En Frosti og Kári yrja
fljótt af skörpustu oddana og ein-
kennin. Það sáum við bezt á hraun-
inu austan við vatnið, aðeins tveggja
ára gömlu. Framan á barminum voru
víða jökulstykki óbráðnuð í hrauninu,
sem höfðu sprungið þar upp og færst
til undan því, nokkur fet, en sum að-
eins hallast á röð. t sprungum, þar
sem sást í sárin, voru þau margir
metrar á þykt, Þóttumst við geta
greint snjólögin, eftir hvert ár á svell-
húðarlögunum, sem myndast á sumr-
um, líkt og aldur trjáa er lesinn eftir
árhringum.
Eins og áður er um getið, gufaði
mest upp úr hrauntanganum, sem lá
fram í vatnið, enda heyrðist krauma
niðri í, þar sem vatnið var að kæla
hraunið. Það hefði verið tignarleg sjón
að sjá rauðan hraunfossinn bruna út
í vatnið og hverja röstina vaða fram
yfir aðra og sökkva í djúpið. Fjöl-
breytilegir litir voru á yfirborði vatns-
ins meðfram hrauninu, sennilega af
uppleystum efnum hraunsins. — Aðal
hraunstraumurinn hefir komið vestan
með fjallshlíðinni, sunnanvert við
Öskju og skollið f vatnið við fellsöxl-
ina vestur og niður af hæsta tindin-
um, sem er sunnan við það. — Geng-
um við vestur fjallshlíðina ofan við
hraunjaðarinn, niður í gamla hraunið,
vestan við og kring um alt það nýja.
Norðan í hlíðinni, nokkuð ofan við
nýja hraunið, hefir opnast gígur, og
runnið frá honum hraunspýja, sem þó
eigi hafði sameinast megin hrauninu.
Aðal hraunið virtist hafa komið upp
úr mörgum smágígum i hraunbotni
Öskju og stóðu þeir í röðum frá suð-
vestri til norð-austurs, eftir nýja hraun-
inu og ailir nokkuð fjarri jarðfallinu.
Við skoðuðum aðeins einn lítinn gíg
á norðurjaðri hraunsins. Hafði runnið
ofan í hann gjall og gufaði upp úr
honum. Annars var illfært að gígun-
um.
Hraunið er mjög brunnið og gjall-
kent. Það er þykkast í suðurröðina
meðfram fjallshlíðinni. Það mun vera
um það bil 2V2 km. á lengd og um
2 km. á breidd, þar sem það er
breiðast. Við álítum að meginhluti
þess, að norðan og vestan, hafi runn^
ið fyr. Það var kaldara og snjóhrínii
á því með köflum. En að austurhiuti
þess, fram við vatnið og hlíðina, hafi
runnið síðar, t. d. 26. nóvember.
Þann dag sá eg svo mikla gufumekki
upp úr fjöllunum, er lfklega hafa staf-
að af hraunstraumnum fram í vatnið,
Engin merki sáust þess, að aska eða
vikur hafi fylgt þessu gosi.
Drunur eða dynkir heyrðust hvergi
í gígum í hrauninu; alt var kyrt. og
hljótt. Þrátt fyrir það getur hugsast,
að gosin haldi þar áfram í vetur, en
að líkindum verða þau þá í smáum
stíl.
Eigi sáum við merki þess, að gos