Dagur - 11.04.1991, Blaðsíða 16

Í6 - DA’GÚR - Fimmtudagur iT: apHÍ‘t991
bókarýni
=» Tryggvi Gíslason
Fyrsta alfræðiorðabókin á íslensku
Spánn Skipting landsins í fylki (svart letur) og sýslur (blátt letur). Stjórnsetur
sýslna eru merkt meö punkti en þau sem eru jafnframt stjórnsetur fylkja eru
merkt meö fylltum ferningi. Kortiö sýnir einnig skiptingu Pýreneaskaga i
málsvæöi. Landið er fimm sinnum stærra en ísland.
FWiuxprribMiy
f u þ a r k gw f uþar k
Nt-mixiT
hnijEpzs hnias
(R)
tmnroxMt^TA
t b e u I ng o d t b
m r
rúnir 1 Eldri rúnir. 2Yngri rúnir. Rúnastafarófunum var raöað í þrjá hópa
(ættir) sem hver um sig var kenndur viö fyrstu rúnina í hópnum. Efst er
fésætt, þá hagalsætt og neðst týsætt.
íslenska alfræðiorðabókin
I-III, XVI+S78, 633, 613
Ritstjórar
Dóra Hafsteinsdóttir
Sigríður Harðardóttir
Bókaútgáfan Örn og Örlygur 1990
Bókaútgáfan Örn og Örlygur
hefur á þeim aldarfjórðungi sem
forlagið hefur starfað gefið út
fjölmörg vönduð fræðirit, bækur
um þjóðlegan fróðleik, orðabæk-
ur og handbækur. Má nefna
Ferðabók Eggerts og Bjarna
(1974), Landiðþitt ísland (1980),
Ensk íslensku orðabókina
(1984), Reykjavík. Sögustaður
við Sund (1986) og íslands hand-
bókina. Náttúra, saga og sér-
kenni (1989).
Það sem einkennir útgáfubæk-
ur forlagsins er góð hönnun,
vandaður frágangur og fallegt
útlit en þó ef til vill sérstaklega
vandað og vel unnið myndefni.
Myndefni allra þessara bóka for-
lagsins er sérlega mikils virði en
myndir og myndefni eru áhrifa-
mikill miðill, eins og menn
þekkja, og ómetanlegur í fræði-
ritum, handbókum og kennslu-
bókum.
Nú hefur Bókaútgáfan Örn og
Örlygur bætt enn einu fræðiriti í
útgáfuröð sína, íslensku alfræði-
orðabókinni, sem út kom í vetur,
og er þetta fyrsta alfræðiorðabók
á íslensku. Bókin hefur að geyma
37 þúsund uppflettiorð og 4500
ljósmyndir, teikningar og um 800
kort og töflur. Fjallað er um eðl-
is- og efnafræði, trúarbrögð og
stjórnmál, sagnfræði og bók-
menntir, jarðfræði, listir og
læknisfræði, veðurfræði og stærð-
fræði og ævir þekktra manna, svo
eitthvað sé nefnt.
Aðalritstjórar bókarinnar eru
Dóra Hafsteinsdóttir og Sigríður
Harðardóttir en auk þeirra starf-
aði að bókinni tylft fastráðinna
ritstjórnarmanna og um eitt
hundrað sérfræðingar á ýmsum
sviðum.
Stórvikir
íslenska alfræðiorðabókin er
byggð á dönsku alfræðiorðabók-
inni FAKTA sem út kom árið
1988 hjá bókaforlaginu Gyld-
endalske Boghandel, Nordisk
Forlag A/S. Að útgáfunni var
unnið fimm ár. Alfræðibókin hef-
ur að geyma um 240 efnisflokka
og unnu íslensku sérfræðingarnir
að því að þýða, staðfæra og
endurskoða efnið, fella út sér-
danskt efni og semja samsvarandi
íslenskar skýringar.
„Alfræðiorðabókin er ætluð til
almennra nota, jafnt í námi,
starfi og leik og í henni er reynt
að gera sem flestum sviðum
mannlegrar þekkingar skil í stutt-
um og hnitmiðuðum skýringum,“
eins og ritstjórar nefna í formála.
Það er háleitt markmið að ætla
sér að gera sem flestum sviðum
mannlegrar þekkingar skil í
stuttu máli, en þetta er hlutverk
alfræðiorðabóka. Þekking manna
hefur aukist gífurlega undan-
farna áratugi og er nú ógerningur
að hafa yfirsýn yfir öll svið mann-
legrar þekkingar. Nauðsynlegt er
því að geta leitað til orðabóka og
annarra handbóka til þess að afla
sér þekkingar og til að öðlast yfir-
sýn og skilning og kemur alfræði-
orðabókin þar að góðu gagni.
íslenska alfræðiorðabókin er
mikið stórvirki og brýtur blað í
sögu íslenskrar bókaútgáfu. Fyrir
um það bil aldarþriðjungi vann
Menningarsjóður að útgáfu
íslenskrar alfræðiorðabókar.
Hafði verið unnið mikið og gott
verk við undirbúning og mörgum
efnisflokkum gerð góð skil en
þegar til átti að taka brast mann
kjark til að gefa bókina út. Það
efni sem fyrir lá var hins vegar
gefið út í ritröðinni Alfræði
Menningarsjóðs og var að henni
mikill fengur þótt margt vantaði
á.
Alfræðiorðabók
Tími var því kominn til að gefa út
alfræðiorðabók á íslensku en
áræðið brast - þar til nú. Þakka
ber Bókaútgáfunni Erni og
Örlygi þetta brautryðjendaverk.
Alfræðiorðabækur eiga sér langa
sögu, allt frá dögum Forn-
Grikkja og Rómverja, en með
tilkomu upplýsingastefnunnar á
18du öld fóru slík rit að ryðja sér
til rúms.
Frægast er höfuðrit upplýs-
ingastefnunnar í Frakklandi
Encyclopédie sem kom út á árun-
um 1751 til 1780 í 35 bindum
undir ritstjórn Diderot og
d’Alembert og lengi var talað um
frönsku og þýsku alfræðingana,
encyclopedistana, sem „vissu
allt“. Á íslandi hefur verið borin
mikil virðing fyrir því fólki sem
„vissi allt“, enda hefur almennur
fróðleikur lengi átt sér trygga
aðdáendur og fróðir menn og al-
fræðingar notið mikillar virðing-
ar. Sýnir spurningakeppni, sem
hefur verið fastur liður í þjóðlíf-
inu í hálfa öld, þetta með öðru,
því enn er minnst þess fólks sem
bar af í slíkri keppni þótt langt sé
um liðið.
Alfræðiorðabók er hins vegar
ekki orðabók í venjulegum skiln-
ingi. Hér er hvorki um að ræða
bók sem skýrir öll orð í einu
tungumáli né heldur orðabók sem
gefur samsvarandi orð í öðrum
tungumálum, eins og dönsk-ís-
lensk eða ensk-íslensk eða íslensk-
dönsk orðabók. Alfræðiorðabók
- eða alfræðibók, lexikon,
encyclopedia - er „uppsláttarbók
um öll svið mannlegrar þekking-
ar eða yfirlitsrit um afmarkað
efni“. (íslensk alfræðiorðabók
1990 1:30).
*
Islensk alfræðiorðabók
Alfræðiorðabók er nauðsynleg á
hverju heimili. Slík bók eykur
þekkingu manna og virðingu fyrir
fróðleik og vísindum og gerir
mönnum að lokum ljóst að eng-
inn veit allt og nauðsynlegt er að
vita hvar leita skal vitneskju. Og
þá er ógetið þess mikilsverða
hlutverks sem alfræðiorðabækur
gegna í öllum málsamfélögum:
að aðlaga þjóðtungu nýrri vitn-
eskju og gera mönnum kleift
að ræóa og rita um ný þekking-
arsvið og fjölbreytt efni.
Þetta hefur Örlygur Hálfdan-
arson gert sér ljóst. Hann segir í
inngangsorðum sínum Fylgt úr
hlaði að af hálfu forlagsins hafi
strax f upphafi verið gerðar
strangar kröfur um að alfræði-
orðabókin yrði íslensk í orðsins
fyllstu merkingu,. og áhersla á
það lögð að „móta vandaðan og
agaðan texta. Það er ekki ofmælt
þegar sagt er að hér sé í fyrsta
sinn verið að hugsa á íslensku á
markvissan hátt um mjög margar
greinar þekkingar [...] Má gjarn-
an geta þess að samstarf útgáf-
unnar við vísinda- og fræðimenn,
félög og stofnanir hefur blásið
nýju lífi í rannsóknir og nýyrða-
smíði á ýmsum sviðum. Það ork-
aði ekki tvímælis að útgáfa
bókarinnar hefði varanleg áhrif á
almenna málnotkun. [...] Án efa
er þetta langdýrasta bókverk sem
unnið hefur verið á íslandi og
drýgstur hluti kostnaðarins er
kominn til vegna þess hve miklar
kröfur voru gerðar frá upphafi til
íslenska þáttarins."
Þetta er ekki síst mikilsvert,
því að til þess að þjóðtunga geti
lifað verður að vera unnt að tala
og rita um öll efni á tungunni svo
að hún megi verða það félagslega
tjáningartæki sem lifandi tungu-
mál verður að vera.
Efnistök
íslenska alfræðiorðabókin gerir
efnisflokkum góð skil. Til dæmis
er sérhæfðum efnisflokki eins og
málfræði og tungumálum gerð
góð skil svo og bókmenntafræði.
Á landakorti yfir Spán er t.d.
afar gott yfirlit um málsvæði á
Pýreneaskaga, bæði tungumál og
mállýskur (sjá mynd). Missagna
gætir að sjálfsögðu, ef menn vilja
eftir því leita. Föll í finnsku eru
ekki 12 talsins heldur 16 og
dæmið, sem tekið er um mynd-
hverfingu: „rökkrið sem læðist á
mjúkum skólm“, er venjulega
talið persónugerving: „Það stíl-
bragð að eigna hugtökum eða
náttúrufyrirbærum mannlega eig-
inleika". Myndhverfing - eða
myndhvörf, metafóra - er hins
vegar „stílbragð sem felst í því að
orð eru notuð í óeiginlegri
(myndrænni) merkingu þannig
að þau færast yfir á annað merk-
ingarsvið.“
Fáum efnisflokkum munu þó
gerð betri skil í bókinni en landa-
fræði, sögu, jarðfræði og líffræði
og eru fjölmargar myndir og
teikningar bundnar þessum
flokkum. Verður þessi þáttur
ekki síst til fróðleiks og skemmt-
unar og ómetanlegt að geta flett
upp í bókinni til að kanna ríkja-
skiptingu og trúarbrögð við siða-
skipti á 16du öld eða til að kanna
lífsferil blómplöntu.
Tvær mínútur
Dr. Búi Árland segir í Atómstöð-
inni um organistann, gamla
skólabróður sinn, sem vandi sig á
að sofa á daginn: „Ég man hann
sagðist ætla að geyma sér stríðs-
fréttirnar þángað til eftir tuttugu
ár að hægt væri að lesa allt stríðið
á tveim mínútum í alfræðiorða-
bók.“ í íslensku alfræðiorðabók-
inni er kafli um framvindu seinni
heimsstyrjaldarinnar. Þar má
lesa allt stríðið á tveimur mínút-
um frá því 1. september 1939, að
Þjóðverjar ráðast inn í Pólland,
þar til kjarnorkusprengjunni er
varpað á Nagasaki 9. ágúst 1945
og Japanar gefast upp skilyrðis-
laust hinn 14. ágúst 1945.
íslenska ættarsamfélagið
Eitt af því sem fundið hefur verið
að þessari alfræðiorðabók er
hvaða fólk er nefnt í bókinni og
hvaða fólk er ekki nefnt. Rit-
stjórum og ritstjórn hefur verið
mikill vandi á höndum við að
skera úr um ýmis vafaatriði. í
landi mannfæðar og ættartengsla
leitar fólk fyrst að því hvort getið
er ættmenna og vina. Benda má á
margvíslegt misræmi í efnisflokki
um þjóðkunna menn og frægt
fólk, en ljóst er að listamanna
(leikarar, myndlistarmenn, rit-
höfundar og tónskáld) er getið í
bókinni en síður lækna, vísinda-
manna og fræðimanna svo og
skólamanna. Sigurðar Guð-
mundssonar skólameistara
Menntaskólans á Akureyri
(1878-1949) er til að mynda ekki
getið þótt telja verði hann einn
merkasta skóla- og uppeldisfröm-
uð á íslandi á þessari öld en
nafna hans Sigurðar Guðmunds-
sonar listmálara (f. 1942) er getið
í alllöngu máli.
í bókinni eru íslendingar með
ættarnafni flestir nefndir á tveim-
ur stöðum með millitilvísunum,
s.s. Thoroddsen, Björn: sjá
Björn Thoroddsen. Thoroddsen,
Emil: sjá Emil Thoroddsen.
Thoroddsen, Gunnar: sjá Gunn-
ar Thoroddsen. Thoroddsen,
Jón: sjá Jón Thoroddsen. Thor-
oddsen, Skúli: sjá Skúli Thor-
oddsen. Thoroddsen, Theodora:
sjá Theodora Thoroddsen. Thor-
oddsen, Þorvaldur: sjá Þorvaldur
Thoroddsen. Ólafur Thors er á
tveimur stöðum en faðir hans,
Thor Jensen, sem var danskur að
ætt, er aðeins á einum stað undir
fornafni. Venja hefur verið að
raða íslensku fólki eftir fornafni,
ekki eftir föðurnafni eða ættar-
nafni.
Betur hefði farið á því að nota
í bókinni hina nýju íslensku staf-
rófsröð, sem íslensk málstöð og
íslensk málnefnd hafa mælt með,
en blanda ekki saman a og á, i og
í, o og ó o.s.frv. en mál og stíll
bókarinnar er til fyrirmyndar og
er ljóst að ritstjórar hafa viijað
rísa undir því ætlunarverki út-
gefandans að alfræðiorðabókin
yrði íslensk í orðsins fyllstu merk-
ingu, því það er hún.
Gildi bókarinnar
Hin nýja íslenska alfræðiorðabók
hefur því margvíslegt gildi. Hún
eykur mönnum þekkingu og auð-
veldar fólki að leita skýringa og
upplýsinga um ótal margt, sem
áður hefur aðeins verið að finna í
erlendum bókum sem aðeins
sumir hafa haft aðgang að. í inn-
gangi er bent á að bókin geti haft
áhrif á framtíð íslenskunnar og
vitnað til orða Steindórs Stein-
dórssonar frá Hlöðum um bókina
þar sem hann segir: „Útkoma
slíkrar bókar er því menningar-
viðburður, einn þáttur af mörg-
um sem styrkja oss í baráttunni
fyrir menningarlegu sjálfstæði,
samtímis því að vera handhægt
vinnutæki fyrir þúsundir manna.“
brigoskip
brigantina
(skonnortubrigg)
tvimostruð
bramseglskonnorta
slúpskip