Dagur - 04.05.1991, Blaðsíða 8

8 - DAGUR - Laugardagur 4. maí 1991
í þessu sögubroti kynnumst við lítillega rit-
höfundinum og prestinum Jónasi Jónas-
syni frá Hrafnagili og gluggum í höfuðverk
hans, íslenska þjóðhætti. Þetta er jafn-
framt undirstöðurit um lífið hér á landi á
18. og 19. öld. Jónas lýsir daglegu lífi
fólks, atvinnu, skemmtunum, heilsufari,
þankagangi og ytra umhverfi á nákvæman
og læsilegan hátt en því er ekki að neita að
í augum nútímamannsins eru þessar stað-
reyndir oft lyginni líkastar.
Séra Jónas var fæddur 7. ágúst 1856 á
Úlfá í Eyjafirði. Faðir hans, Jónas, var
sonur Jóns Bergssonar og Helgu Sigurðar-
dóttur, en móðir hans, Guðrún, dóttir
Jónasar Guðmunssonar frá Halldórsstöð-
um í Eyjafiðri og Guðlaugar Jónsdóttur.
Faðir séra Jónasar var fróðleiksmaður og
fékkst m.a. við lækningar þótt ekki væri
hann lærður í þeirri grein. Hann drukkn-
aði í Djúpadalsá í Eyjafirði 23. september
1895 er hann var á leið heim úr lækninga-
ferð.
Jónas Jónasson ólst upp í Eyjafirði fram
til ársins 1872 er fjölskyldan fluttist til
Skagafjarðar og settist að á Tunguhálsi.
Eftir að Jónas kom til Skagafjarðar fékk
hann kennslu hjá séra Hjörleifi Einarssyni
í Goðdölum, en hann hafði snemma þótt
námsfús og greindur og las hann allt sem
auga á festi. Jónas tók inntökupróf vorið
1875 og varð stúdent í Reykjavík 1880
með fyrstu einkunn. Hann útskirfaðist úr
Prestaskólanum 1883. Fimm dögum siðar
var honum veitt Landsprestak'all í Rangár-
vallasýslu og dvaldist hann þar hálft annað
ár.
Prestskapur og kennsla
Vorið 1884 gekk Jónas að eiga Pórunni
Stefánsdóttur Ottesen frá Hlöðutúni í
Borgarfirði. Áttu þau hjón 8 börn saman
en þegar Einar Ólafur Sveinsson ritar for-
málann að íslenskum þjóðháttum 1934,
þar sem þessar heimildir eru fengnar, eru
aðeins fjórir synir á lífi: Oddur Rafnar,
framkæmdastjóri í Höfn, Jónas Rafnar,
læknir í Kristnesi, séra Friðrik Rafnar á
Akureyri og Stefán Rafnar, bókhaldari í
Reykjavík.
Jónasi voru veitt Grundarþing í Eyja-
firði haustið 1884 og þar var hann prestur
til 1910 og bjó lengst af á Hrafnagili en
fluttist til Akureyrar 1905. Hann var pró-
fastur í Eyjafirði 1897-1908. Árið 1908 var
hann settur annar kennari við Akureyrar-
skóla en hafði þá gegnt þar stundakennslu
um nokkurra ára bil. Árið 1910 var honum
veitt þriðja kennaraembætti við skólann og
lét hann þá af prestskap. Aðalkennslugrein
hans var íslenska en hann kenndi einnig
sögu, félagsfræði, íslandssögu og stærð-
fræði.
Jóns var kennari til vors 1917 er hann lét
af störfum vegna heilsubrests. Það ár fékk
hann dálítinn styrk frá Alþingi. Fluttist
hann til séra Friðriks, sonar síns, er þá var
prestur á Útskálum, en heilsu hans fór
hnignandi. Jónas fór til Reykjavíkur til að
leita sér lækninga og þar andaðist hann 4.
ágúst 1918. Banamein hans var krabba-
mein í brjóstholi. Hann var síðan fluttur
norður til Eyjafjarðar og grafinn í Munka-
þ verárkirk j ugarði.
Óslökkvandi fróðleiksþorsti
Jónas Jónasson frá Hrafnagili var hár mað-
ur og frekar grannur, hárið dökkt, skeggið
mikið og sítt, augun björt og góðmannleg.
Honum tókst að afla sér fjölbreyttrar
þekkingar og koma sér upp ótrúlega góðu
bókasafni. Fróðleiksþorsti hans var
óslökkvandi og starf hans ber vott um
mikla eljusemi. Allir sem ritað hafa um
Jónas ljúka upp einum munni um mann-
kosti hans og vinsældir. Að trúarskoðun
og lífsskoðun var hann frjálslyndur og
Kona í brúðarklæðum á 18. öld.
I mannúðlegur, laus við alla kreddufestu og
hafði óbilandi trú á framförum.
Ritstörf Jónasar bera glöggt vitni um
hve mikill eljumaður hann var og fjölfróð-
ur. Þó verður að hafa í huga vanheilsu
hans og þá staðreynd að hann vann öll sín
I ritstörf í hjáverkum og lagði þar að auki
stund á aðrar greinar en þær sem koma
fram í ritum hans.
í rithöfundinum Jónasi Jónassyni bland-
ast saman kennimaðurinn og fróðleiks-
maðurinn. Á þetta bæði við um fræðirit
hans og sögur, en þó ber ef til vill ekki
mikið á fræðimanninum í smásögum hans
úr samtíðinni. Kennimaðurinn er hins veg-
ar auðsær. í flestum eða öllum sögum hans
birtist ádeila og er hún óvenju sár í mörg-
um þeirra. Þegar Jónas var ungur var
raunsæisstefnan efst á baugi í bókmennt-
um og tók hann henni tveimur höndum.
Sögur hans endurspegla skuggahliðar lífs-
ins og höfundur stingur á kýli. Aðferð
hans er sprottin af umbótavilja, bak við
hina hörðu og dapurlegu frásögn slær
hjarta sem ann af heilum hug þeim er lifa
í skugganum.
Jónas samdi smásögur, skáldsögur,
kvæði og fræðirit, þýddi ljóð og sögur og
skrifaði auk þess fjölda fræðandi greina í
ýmis tímarit. Hann ritstýrði mánaðarritinu
Nýjum kvöldvökum, skrifaði dansk-
íslenska orðabók og bjó til prentunar
Þjóðtrú og þjóðsagnir Odds Björnssonar.
Fyrsta saga séra Jónasar birtist í Iðunni
1885 og heitir Glettni lífsins. Sögur hans
og smásagnasöfn eru Frelsisherinn (1888),
Randíður á Hvassafelli (1892), Ljós og
skuggar (1915), Hofstaðabræður (1924) og
Rit I-III (1947-49).
*
Undirstöðuritið Islenskir
þjóðhættir
Mesta verk séra Jónasar Jónassonar er
íslenskir þjóðhættir en ritið kom fyrst út
1934, sextán árum eftir dauða hans. Einar
Ólafur Sveinsson bjó handrit Jónasar til
prentunar og ritaði formála. í formála
þriðju útgáfu 1961 kemur skýrt fram hvaða
viðtökur ritið hafi fengið.
„Bók þessi hlaut miklar vinsældir, jafn-
skótt og hún kom út 1934. Hér var fengið
heildaryfirlit yfir íslenzka þjóðhætti á síð-
ari öldum, svo að ekki vantaði nema einn
kaflann, um sjómennsku, auk þess sem
kaflinn um húsagerð var eigi fullsaminn.
Hefur jafnan síðan fyrst verið leitað til
þessara bókar, þegar mönnum hefur leikið
hugur á að fá vitneskju um eitthvað í
siðum, háttum og trú þjóðarinnar. Sama
hefur verið erlendis, fræðimönnum þar
hefur þótt hentugt að geta leitað til þessa
heildarverks, þegar spurt var, hvernig
eitthvað hafi verið hér á landi.“ (bls.
XXIII).
íslenskir þjóðhættir er rit upp á 500
blaðsíður. Það skiptist í eftirfarandi meg-
inkafla: Daglegt líf, Aðalstörf manna til
sveita, Veðurfarið, Skepnurnar, Hátíðir
og merkisdagar, Skemmtanir, Lífsatriðin,
Heilsufar og lækningar, Hugsunar og trú-
arlífið og Húsaskipun og byggingar.
Við skulum nú grípa niður í nokkra
kafla til að gefa lesendum innsýn í þann
fróðleik sem íslenskir þjóðhættir Jónasar
Jónassonar frá Hrafnagili hafa að geyma.
„Leggja við tönn úr
dauðum manni“
Fyrst skulum við líta á kaflann Heiisufar
og lækningar, en þar er auk kunnuglegra
húsráða að finna ótrúlegustu bábiljur.
„Við tannpínu á að brjóta tönn úr mús
og stanga með henni við tönnina; leggja
við tönnina saur úr ársgömlu sveinbarni;
mylja hundstennur og taka inn duftið;
leggja við tönn úr dauðum manni. Pétur
hét bóndi Bjarnason í Tjaldanesi vestra;
árið 1710 fékk kona hans óþolandi tann-
pínu, sem ekki Iét undan neinu; fór hann
Jónas Jónassun frá Hrafnagili.
þá seinast í ráðaleysi til kirkjunnar, reif
þar upp leiði og náði í mannstönn til þess
að leggja við tönnina veiku. Oddur lög-
maður Sigurðsson tók upp málið, og var
Pétur sektaður fyrir tiltækið.“ (329)
Þessar lýsingar fá mann til að hrífast af
tannnlækningum nútímans. Lítum næst á
einfaldan kvilla á borð við blóðnasir og
furðuleg ráð til lækninga:
„Við blóðnösum á margt, t.d. brenna
blóðið á hellu til ösku og taka öskuna í
nefið, eða brenna horn og taka öskuna í
nefið; drekka þrjá dropa af blóðinu í vín-
ediki; binda klút vættan í köldu vatni um
háls og enni; gera kalt bað milli fóta sér;
leggja kalt brýni milli herðanna; binda fast
spotta um baugfingur eða litlafingur; halda
á hjartarfa í hendi sér, þangað til hann
volgnar; anda að sér reyk af kálfa- eða
hrossataði; taka mold úr kirkjugarði í
nefið. Skrifa með nasablóðinu á enni þess,
er blæðir, þessi orð: maiss, pais, tais, og
lesa faðirvor á meðan.“ (329)
Fleiri krassandi dæmi mætti nefna en
lækningaaðferðirnar eru þess efnis að
varla er hægt að mæla með þeim.
*
Astir samlyndra hjóna
Jónas fjallar töluvert um tilhugalífið,
hjónalífið og barnauppeldi. Eru þær lýs-
ingar oft grátbroslegar vægast sagt en sum-
ar gilda enn í dag eins og t.d. þessi:
„Þegar konan var orðin ólétt, mátti ráða
í það af mörgu, hvort hún gengi með pilt
eða stúlku. Piltar sprikla meira í móðurlífi
en stúlkur, og það ber meira á þykkt móð-
urinnar, hún er stærri um sig, ef hún geng-
ur með pilt, en stendur meira fram, ef hún
gengur með stúlku. Ef þykktin er meira
hægramegin, gengur hún með pilt, og
sömuleiðis ef hægra brjóstið stækkar
meira.“ (258)
Loks eru hér hollar ábendingar til
hjóna:
„Ekki má bera út rúmföt hjóna á sunnu-
dagsmorgni til að viðra þau, því að þá
verður hjónaskilnaður. Ef bóndinn ferðast
eitthvað útaf heimilinu, má konan ekki
búa um rúmið þeirra sjálf fyrsta kvöldið,
sem hann er að heiman, því að þá koma
þau aldrei framar í eina sæng. Hjón mega
aldrei gefa hvort öðru odd- eða eggverk-
færi, því að þá stingast eða skerast ástir
þeirra sundur. Margir varast þetta enn í
dag.
Til þess að konan elski bónda sinn skal
gefa henni rjúpuhjarta að eta, saxað í mat,
eða hafa tvær tungur undir tungu sér og
kyssa hana. Það bætir samlyndi hjóna, að
maðurinn beri á sér hjarta úr hrafni, en
konan úr kráku, eða bera á sér segulstein.
Ef maður er hræddur um, að konan hafi
framhjá sér, skal hann leggja segulstein
eða segulstál undir höfuð hennar sofandi;
ef hún er honum trú, snýr hún sé að hon-
um og faðmar hann, en annars snýr hún
sér frá honum og veltir sér ofan á gólf, ef
mikil brögð eru að.“ (297)
Af þessum stuttu dæmum má ljóst vera
að í íslenskum þjóðháttum er margt fróð-
legt og skemmtilegt. Sagnagerð séra Jón-
asar er líka gaman að kynnast en sögubroti
er hér með lokið.
Brúðhjónabollar.
Stefán Sæmundsson.