Þjóðviljinn - 27.09.1958, Blaðsíða 5

Laugardagur 27. september 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (5
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi:
Þorsteins
Erlingssonar
Á þessum degi er mér það
efst í hug, hvemig Þorsteinn
Erlingsson hóf íslenzkt ljóð-
mál til nýrrar dýrðar í kvæð-
um sínum og hvernig hann
ruddi braut nýjum hugsunum
á ísíandi.
Grundvöllur allrar fegurðar
í Þyrnum er hin alskíra hugs-
un, hin umsvifalausa setning:
Það er líkt og ylur í / ómi
sumra braga ........ hann langar
svo oft heim á Þórsmörk til
J>ín .;.. f garðinum úti var
einfaldur steinn / og einsömul
rós fyrir framan. Hér eru eng-
ar myndir, ekkert táknmál;
orðin búa ekki yfir neinum
undirmálum, þau koma til dyr-
anna eins og þau eru klædd.
Það er varla fjarri sanni að
auðugt talmál hafi verið hug-
sjón Þorsteins um fagurt ljóð-
mál — það er að segja: hann
vildi nota þau orð ein sem voru
á vörum manna, hann vildi
skipa þeim í eðlilega talmáls-
röð, hann ástundaði náttúrleg-
ustu setningaskipan sem á
verður kosin. Honum þótti lít-
il fremd að fyrna mál sitt og
Jjóðstíl. .... ég hef af á-
settu ráði reynt að hlúa að
minnar aldar máli“, segir hann
í bréfi til Sigurðar Guðmunds-
sonar skólameistara, „og fyrn-
ingar á tungunni hafa engum
manni orðið skart á okkar dög-
rim nema Guðbrandi ..........“
Hann breytti samkvæmt kenn-
ingu sinni. Unnandi fornkvæð-
anna komst það lengst í fyrn-
ingu tungunnar að nota fáein
gömul konungsheiti í Jörundi:
vísi, dögling, sikling; skip heit-
ir fley i eftirmælunum um Sig-
urð Vigfússon; sjór heitir víð-
jr í Tömdum svönum. Nýgerv-
jngar eru að sama' skapi fá-
gætir í Ijóðum Þorsteins. í
kvæðinu Ef æskan vill rétta
þér örvandi hönd kemur orðið
aljörð fyrir, og það er líklega
frumsmíð hans.
En það er ekki einhlítt að
ala með sér hugsjón einfald-
leikans; mönnum verður einn-
ig að endast máttur til að koma
henni í verk. Daglegt mál verð-
ur ekki skáldskaparmál, fyrr
en á þeirri stundu sem höf-
undur ljóðsins sveigir það und-
ir viljta sinn og fyrirætlun;
hann kýs orðunum stað, velur
þeim hrynjandi. Hér er ræð-
unni komið að bragfimi Þor-
steins, hagmælskunni. Þorstein
rekur aldrei í vörðurnar að
ríma. hann þarf sjaldnar en
önnur skáld að kúga hrynjand-
ina til hlýðni við Ijóðstafasetn-
inguna, bragur hans er lang-
oftast áreynslulaus. Ýmsir láta
rím og stuðla yrkja fyrir sig,
þannig að hagmælskan verður
sýndin einber; og stundum má
greina í ljóðum íslenzkra
skálda, hvernig form ljóðsins
tekur ráðin af hugsun þeirra.
En Þorsteinn verður að minnsta
kosti svo sjaldan fyrir þvílík-
um áföllum, ,að vart er umtals-
mál. Bragur hans hefur ein-
att á sér það yfirbragð hins
algera, að þar verði engu
breytt til bóta — sköpunar-
verkið ber það snið, sem skap-
arinn ætlaði því áður en hann
hófst handa. En fullkomleik-
inn í brag Þorsteins ber ekki
svip listrænnar ofvinnslu.
Þvert á móti: hann sýnist að-
eins tilviljun, hann kemur eins
og af sjálfum sér — eins og
sumarlitimir í Esju eða morg-
unljósið fyrir sólarupprás.
Vissulega hefur það oft kost-
að skáldið ærna fyrirhöfn að
ná þeim einfaldleik máls og
brags, sem er auðkenni hans;
en það kemur lesandanum ekki
við. Höfundi ber ekki að yrkja
erfiðislaust, en hann á að sýn-
ast hafa gert það; listin á að
vera meðvitundarlaus. Engu
höfuðskáldi íslendinga hefur
auðnast á borð við Þorstein
að láta list sína ganga dulda
sjálfrar sín.
íslenzku ljóðmáli skilar fram
um stóran áfanga með 1. út-
gáfu Þyrna; málsmeðferð Þor-
steins vísar fram á við, til
seinni tíma. Árangur hans verð-
ur enn ljósari en ella, ef við
minnumst ekki höfuðskáld-
anna á lokatugi aldarinnar:
Steingríms, Matthíasar, Grön-
dals, Grims. Orðfæri Stein-
gríms er að sönnu með auð-
kenndari nútíðarbrag en hinna
þremenninganna, enda svipar
Þorsteini helzt til hans; en á
hinn bóginn var hagmælsku
hans stórlega áfátt, og fékk
málfar hans oftlega að kenna
á því. Gröndal og Matthías
voru báðir miklir orðamenn;
en þeir voru báðir of eyðslusam-
ir á orð, sáðu þeim til beggja
handa eins og verðlitlu glingri.
Mál þeira beggja brast stíl og
festu. Grímur er miklu mark-
vísari í notkun orða, og mál
hans mjög sniðfast. En hann
gróf ekki nýja brunna, heldur
jós af fornum lindum; mál hans
er aristókratískt bókmál og
verður seint við alþýðuskap.
En Þorstemn Erlingsson kom
ungur og nýr og lyfti smáorð-
um hversdagsins til skáldlegr-
ar vegsemdar í fimlegasta brag,
sem kveðið hafði við siðan á
dögum Jónasar Hallgrímsson-
ar. Hann gaf litlum orðum
jstórt gildi, léði alþýðllegum
hugtökum upphafna merkingu.
Iíann mjókkaði bilið milli
alþýðumáls og skáldskaparmáls
með því að hefja alþýðumálið,
göfga það og hreinsa. Það eru
tveir hátindar í íslenzku ljóð-
máli á 19. öld: kvæði Jónasar
og Þyrnar Þorsteins. Fyrir mál-
snilldina standa þessi tvö skáld
nær nútíðarfólki en öll önn-
Ur skáld á íslandi í hundrað ár.
Þeir sem trúa á mátt skáld-
skaparins spyrja sig margsinn-
is: hve mörgum hefur gefizt
dýpri ást á íslandi fyrir Dal-
vísur Jónasar og Lágnætti
Þorsteins?
En kvæði Þorsteins Erlings-
sonar táknuðu einnig tímamót
i hugsunarsögu þjóðarinnar;
hann varð frumkvöðull nýrrar
skoðunar á stjómmálum og
trúmálum. Hann gerðist á
nómsárum sínum í Kaup-
mannahöfn sósíalisti og guð-
leysingi, og hann hvikaði aldrei
síðan frá þeim viðhorfum er
hann þá markaði sér. Hinar
nýju hugmyndir hans í stjórn-
málum og trúmálum birtust
almenningi fyrst í Örlögum
guðanna og Örbirgð og auði,
sem Sunnanfari flutti í sept-
ember 1892. Bæði þau kvæði
birtust í 1. útgáfu Þyrna; og
þar eru einnig Vestmenn og
Brautin, sem mega líklega
kallast mestu þjóðfélagskvæði
Þorsteins. Brautin er ekki að-
eins eitthvert alfegursta kvæði
hans bæði um málfar og kveð-
andi, heldur lýsir hann þar
framtíðarhugsjón sinni um líf-
ið í mannheimi ennþá tærar
og skírar en nokkurstaðar ella.
í kvæðinu binzt tregi yfir
þeim fómum, sem fólkið hefur
hlotið að færa áður en það
komst „til áfangans, þar sem
við stöndum“, fögnuði þeirrar
dýrðar sem bíður ,,að entum
þeim klungróttu leiðum“; og
það er einmitt þetta bandalag
fagnaðar og trega, sem Ijær
kvæðinu undursamlega töfra.
Blóð foringjans hefur að sönnu
oft skolað klappirnar á fjöll-
unum, en flokkur hans brauzt
áfram yfir firnindin, „því frels-
ið er allt, sem hann varðar“.
Að lokum nær hann til fyrir-
heitna landsins, „þar sannleiki
ríkir og jöfnuður býr“. En hug-
sjón Þorsteins er raunsæ í
bezta skilningi. Það hefur
stundum borgið baráttugleði
sósíalískra frumherja, að þeim
virtist nokkru skemmra í raun-
hlítan árangur en á daginn
kom. En Þorsteinn ól ekki með
sér neinar tyllivonir um skjót-
an ávöxt baráttunnar: Við lif-
um það kannske ekki landið að
sjá, / því langt er þar eftir
af vegi — en hann lætur ekki
hugfallast fyrir því. Honum
var ljóst sögulegt hlutverk al-
þýðustéttanna, er svo hefur
löngum verið kallað með réttu;
hann var þess fullviss, að sósí-
alisminn væri borinn til sigurs.
Þessvegna hélt hann áfram og
kvað:
Og þó að þú hlæir þeim
heimskingjum að,
sem hér muni í ógöngum lenda,
þá skaltu ekki að eilífu efast
um það,
að aftur mun þar verða haldið
af stað,
unz brautin er brotin til enda.
i
Þetta var kvæði um hina torveldu
sigurgöngu fólksins; og að baki
hugmyndum þess fólst djúp-
hugsað kenningakerfi, alþýðu-
hreyfing í mestu löndum Evr-
ópu og ennþá víðar: sósíalism-
inn og hin sósíalíska verklýðs-
hi-eyfing.
En Islendingar höfðu engin
kynni af sósíalisma á síðasta
áratugi 19. aldar; boðskapur,
sem grundvallaðist á sósíalísk-
um hugmyndum um framvindu
sögunn.ar og skipan þjóðfélags-
mála, hlaut að fara fyrir ofan
garð og neðan hjá þeim enn
um sinn. Og þeir létu einnig
sem vind um eyru þjóta útskýr-
ingar Þorsteins á undirrót
verkfalla, orsökum styrjalda og
eðli nýlendukúgunar, sem hann
flutti í Bjarka á Seyðisfirði
síðustu árin fyrir aldamót. Það
verður jafnvel ekki betur séð
en forvígismönnum hinnar rís-
andi verklýðshreyfingar hafi
ekki verið ljóst hvert lið þeim
mátti vei'ða að Þoi'steini; og
svo mikið er víst að þáverandi
forustumenn Dagsbrúnar höfn-
uðu tilboði hans að veita rejfk-
vískum verkamönnum pólitíska
fræðslu. Hann segir í fyrir-
lestri, sem hann flutti í Dags-
brún í árslok 1912:
vita margir menn í þessu fé-
lagi, að ég hef boðið fram þá
litlu fræðslu sem ég gat veitt,
ef menn hefðu séð sér gagn í
því að þiggja það“ Hvaða
fi’æðslu hefur hann í huga? Það
sést á öðrum stað í fyrirlestr-
inum. Hann vildi koma verka-
mönnum ,.í skilning um orsak-
ir þess, sem gerist kringum þá
á félagslífs. og viðskiptasvið-
inu — hvað veldur dýi'leika á
nauðsynjum þein-a, gróðafikn
og samtökum auðmanna og ó-
framsýni og samtakaleysi á
hinu leitinu. Fræða þá um
hvað veldur atvinnuleysi o.s
frv. Það eru jafnan sömu mein-
semdirnar".
En Þorsteini hverfðist ekki
hugur, þó landar hans sýndu
hugsjónum hans tómlæti Ár-
ið áður en hann lézt skrifaði
hann minningargrein um þýzka
sósíalistaforingjann Bebel — og
þakkar honum það manna mest
að verkamenn og iðnaðarmenn
í ýmsum löndum séu nú .að
„búa sig undir að geta tekið
við stjórn auðsins og ríkjanna
af hinum og það sem fyrst. Og
svo vel er þetta á veg komið,
að þeir, sem löndum og' löggjöf
ráða, vita, að úr þessu líður
ekki á löngu, þangað til þeir
verða að láta af hendi völd sín,
einmitt í hendur sósíaldemó-
ki'ata“ (en svo nefndust sósíal-
istar einu nafni á þessurn
tíma).
Þorsteinn Erlingsson var
aldrei eini sósíalistinn á ís-
landi. En með kvæðum hans
og greinum hefst boðskapur
sósíalismans í fullri alvöru hér
á landi, og hefur ekki orðið
lát á síðan Sjálfur sætti hann
þeim örlögum frumherjans að
tala fyrir daufum eyrum, vita
sæði sitt falla í grýtta jörð.
Menn skelltu skolleyrum við
sósíalískri boðun bans; sjálfum
skildist honum senn, að þjóðfé-
lagið gat ekki veitt sósíalisma
viðtöku að svo stöddu. En þeir,
sem bera hag islenzkrar alþýðu
fyrir brjósti, eiga ævjnlegt
hald og traust í kvæðum Þor-
steins og greinum; og' trúfesti
hans mætti verða ýmsum
verklýðsforingjum mætara
leiðarljós en stundum hefur
•orðið raun á. Sú hugsjón er
sæl, sem átt hefur slíkan mann
Andúð Þorsteins á ki'istinni
kirkju og boðun hennar er al-
kunn; vantrú hans á tilvist
guðs og handleiðslu æðri mátt-
arvalda er á hvers m.anns vit-
orði. Hann var þó alinn upp
í guðsótta og góðum siðum og
var rétttrúaður ungur maður í
skóla. Nú verður fei'ill hans
frá auðsveipri guðstrú til 'is-
kaldrar guðsafneitunar ekki
framar rakinn spor fyrir spor.
En í Örlögum guðanna birtist
guðleysi hans fullmótað og end-
anlegt í kvæðinu var felldur
dauðadómur yfjr kóngum og
keisurum, yfir kirkju og krjst-
indómi, yfir Kristi klerkanna
og Jehóva Gamlatestamentis-
ins — yfir sjálfum almáttugum
guði, skapax-a himins og jarð-
ar. Höfundur hlakkaði yfir ó-
förum þeirra, og það var sigui'-
hreimur í rödd hans:
Því kóngar að síðustu komast
i mát,
og kei&arar náblæjum falda,
og guðirnir reka sinn brotha'tta
bát
á blindsker í hafdjúpi alda.
í kvæðinu felst þó ennþá
meira en guðsafneitunin einber.
Það er einnig spásögn um
endalok allra trúarbragða.
er sú hugmynd, sem hvergi
kemur þó fram berurn orðunx,
að guðir séu aðeins manna-
setningai> — einn guðinn leys-
ir annan af hólmi fyrir atbeina
dauðlegra manna á jörð Siðari
Framhald á 11. síðu.
,Og það Sjálfur grundvöllur kvæðjsins