Þjóðviljinn - 04.09.1982, Blaðsíða 16

16 SiÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4.-5. september 1982
Þorsteinn frá Hamri skrifar

TELFDU
í TÚNI”

*
Taflmaður Ur rostungstönn frá
12. öld. Varðveittur á Þjóð-
minjasafninu i Kaupmanna-
höfn.
1.
Tefldu í túni,
teitir voru,
var þeim vettergis
vant úr gulli,
unz þrjár komu
þursa meyjar
ámáttkar mjög
úr Jötunheimum.
1 þessu erindi Völuspár, svo og undir lok
kvæðisins, þegar undursamlegar gullnar
töflur i grasi finnast, mun átt við hið forna
hneftafl, þarsem töflum var skipt i tvo
flokka mislita, og vöröu aörar hnefann, en
hinar sóttu. Um skák, skáktafl, manntafl
eöa mannskák er snemma getið hérlendis,
en raunar mun ekki allsstaöar ljóst þarsem
getið er um tafl, að þar sé átt við skáktafl.
Menn hyggja nú aö skáklist hafi borizt
hingað á 12. öld siðla, og þá frá Englandi.
Fram að þvi hefur þvi tiðkazt hneftafliö
forna. „Jafnan skemmtu þau Helga sér að
tafli og Gunnlaugur”, segir i Gunnlaugs
sögu ormstúngu. 1 Grettis sögu segir frá þvi
er Þorbjörn öngull sat að tafli, og gekk
stjúpmóðir hans hjá, en henni var illa til
stjúpbarna sinna og verst til Þorbjarnar,
þvi að hann var illfengur og ófyrirleitinn.
Hún sá ,,aö hann tefldi hneftafl: það var
stórt halatafl. Henni þótti hann óþrifinn, og
kastaði að honum nokkrum orðum, en hann
svaraði illa. Hún greip þá upp töflina og
setti halann á kinnbein Þorbirni, og hljóp af
i augað, svo að úti lá á kinninni. Hann hljóp
upp og þreif til hennar óþyrmilega, svo að
hún lagðist i rekkju af, og af þvi dó hún
siðan.” Meö halatafli mun hér átt við, að
töflurnar hafi mjókkað upp i odd, ellegar
hitt aö hali eöa fótur hafi gengið niöur úr
töflunum til aö festa þær i taflboröiö. Forn
töfl hafa fundizt i kumlum á Norðurlöndum,
og hinar fyrstu minjar, sem bárust islenzka
forngripasafninu voru hneftafl úr forn-
mannskufli aö Baldursheimi i Mývatns-
sveit.
Her fara á eftir tvær fornar frásagnir
þarsem skáktafl kemur við sögu á örlaga-
rikan hátt. önnur þeirra gerist i Bræðra-
tungu hjá Gissuri Þorvaldssyni fyrsta
veturinn sem Þorgils skarði Böðvarsson
dveiur hjá honum, þá fimmtán vetra gam-
all.
,,Sá atburöur varð þar, að þá skildi á um
tafl, Þorgils Böövarsson og Sám Magnús-
son, frænda Gissurar. Vildi Sámur bera
aftur riddara, er hann hafði teflt i uppnám,
en Þorgils lét þvi ekki ná. Mæltust þeir þá
við heldur stuttlega. Þá lagði til Markús
Marðarson, að aftur skyldi bera riddarann,
,,og látið ykkur eigi á skilja um tafl.”
Þorgils sagðist eigi fyrir hans orð mundu
gera, og svarfaði taflinu og lét i punginn og
stóð upp og laust við eyra Sámi, svo aö
blæddi, og mælti við: „Mikið er það að vita,
að vér skulum nú engan hlut þora aö halda
til jafns við frændur Gissurar.” Þá var
fram hlaupið og sagt Gissuri, og kom hann
innar og spurði hvort Sámur þyrði eigi að
hefna sin. Þau Guttormur og Gróa höfðu
setiö á palli, er Gissur kom i stofu, og
heyrðu að hann andsakaði sveinana reiðu-
lega. Gengu þau til og prestur með þeim.
Þorgils svarar Gissuri heldur skapraunar-
samlega. — Gróa tók I hönd Gissuri og
mælti: „Hvi lætur þú svo reiðulega? Mér
þætti þú eiga fyrir að svara, þótt hann heföi
það nokkuö gert, er bótþurfa væri. „Gissur
svarar: „Eigi vil ég á þessu þinn dóm.”
Hún svarar: „Ég skal þá bæta, ef þarf.”
Leiddu þau Þorgils á brott, og báðu þau
hann vel svara Gissuri, en Þorgils kvaðst
það eigi mundu gera. Lögðu þá margir til
og kölluöu þetta vera bernskubragð. Féll
það þá niður, og var Gissur færri við Þor-
gils en áður.”
Snorri Sturluson segir svo frá skiptum
Knúts konungs og Olfs jarls Sprakaleggs-
sonar i Ólafs sögu helga:
„Knútur konungur reiö upp til Hróiskeldu
dag hinn næsta fyrir Mikjálsmessu og með
honum sveit mikil manna. En þar haföi
gert veizlu í móti honum Úlfur jarl, mágur
hans. Veitti jarl ailkappsamlega og var all-
kátur. Konungur var fámálugur og heldur
ófrýnn. Jarl orti orða á hann og leitaöi
þeirra málsenda, er hann vætti aö konungi
myndi bezt þykja. Konungur svarar fáu. Þá
spurði jarl, ef hann vildi leika aö skáktafli.
Hann játti þvi.-----En er þeir iéku að
skáktafli, Knútur konungur og Úlfur jarl,
þá lék konungur fingurbrjót mikinn. Þá
skækti jarl af honum riddara. Konungur
bar aftur tafl hans og segir, aö hann skyldi
annað leika. Jarl reiddist og skaut niður
taflborðinu, stóð upp og gekk i brott. Kon-
ungur mælti: „Rennur þú nú, Úlfur hinn
ragi”. Jarl sneri aftur við dyrin og mælti:
„Lengra myndir þú renna i Ánni helgu, ef
þú kæmir þvi við. Kallaðir þú eigi þá Úlf
hinn raga, er eg lagði til aö hjálpa þér, er
Sviar börðu yður sem hunda.” Gekk jarl þá
út og fór til svefns. Litlu siðar gekk kon-
ungur aö sofa. Eftir um morguninn, þá er
konungur klæddist, þá mælti hann við skó-
sveinsinn: „Gakk þú”, segir hann, „til Úlfs
jarls og drep hann”. Sveinninn gekk og var
á brott um hrið og kom aftur. Þá mælti kon-
ungur: „Drapstu jarl?” Hann svarar:
„Eigi drap eg hann þvi að hann var geng-
inn til Lúciuskirkju”. — Maður hét Ivar
hviti, norrænn aö kyni Hann var þá hirð-
maður Knúts konungs og herbergismaður
hans. Konungur mælti til Ivars: „Gakk þú
og drep jarl”. Ivar gekk til kirkju og innar
i kórinn og lagði þar sverði I gegnum jarl.
Fékk þar úlfur jarl bana. Ivar gekk til kon-
ungs og hafði sverðið blóðugt i hendi. Kon-
ungur spurði: „Drapstu nú jarl?” tvar
svarar: „Nú drap eg hann”. „Vel gerðir þú
þá”, kvaö hann”.
Skák virðist þannig snemma talin til kon-
unglegra iþrótta. „Tafl em eg ör að
efla — iþróttir kann eg niu”, kveður Rögn-
valdur jarl kali. 1 ævintýrunum tefla kóng-
arnir á gulltafl, og meðal þeirra þrauta sem
menn eru látnir leysa I ævintýrum og
tröllasögum, er að sækja slik undratöfl
i óvættagreipar. Sennilega hefur þaö
verið allfagurt tafl sem þeir tefldu áum frú
og fagra gripi, Hlöövir konungur og Hirt-
ingur jarl, sem raunar var frúin sjálf dul-
búin — i sögunni af Bragöa-Mdgúsi. Hirt-
ingur jarl sigrar konung i þrem skákum,
fyrst meö hróksmáti, siðan peðsmáti og
loks fretstertsmáti, sem mun hafa þótt hið
hraklegasta. Þar með var ekki að fullu
iokið skákmennt Hlöövis konungs. Siðar i
sögunni skorar hann á Rögnvald, einn af
sonum Amunda jarls, að tefla viö sig og
hótar honum lifláti ella; er sú frásögn hin
ágætasta, einsog raunar sagan öll, full af
kjarnyrðum og skemmtan.
2.
Fallega spillir frillan skollans öllu,
frúin sú, sem þú hefur nú að snúa,
heiman læmist hamin I slæmu skrumi,
hrók óklókan krókótt tók úr flóka,
riddarinn staddur, reiddur, leiddur,
hræddur
reiður veður með ógeð að peði,
biskups háskinn blöskrar nizkum húska,
viö bekkinn gekk, svo hrekkinn þekkir ekki.
Visa þessi hefur ýmist veriö eignuð Stef-
áni presti ólafssyni I Vallanesi og Guð-
mundi skáldi Bergþórssyni — og enn hefur
það verið fært I frásögur, aö Ragnheiður
Brynjólfsdóttir biskups Sveinssonar hafi
kveðið visuna til aö hjálpa manni sem fór
halloka i skák fyrir föður hennar.
Ólafur Daviösson fræöimaöur skrifar
margt um skáktafl meðal alþýðu á siðari
öldum:
„Skáktafl hefir sjálfsagt verið alltitt á
16,—17. öld, en þó nær það engri átt, sem
Blefken segir I pésa sinum um ísland, að Is-
lendingar liggi i rúminu marga daga um
vetrartimann og tefli skáktafl. Það er ef-
laust lika orðum aukið, sem Peder
Claussön segir, að Islendingar séu svo
ágætir skákmenn að þeir séu stundum
nokkrar vikur með taflið, þótt þeir tefli á
hverjum degi.-----Jón Þorkelsson (Thor-
killius) getur þess, að skák sé farin að
leggjast niöur á Islandi og Horrebow segir,
að ekki verði sagt, aö Islendingar tefli
mikið skák, en þó sé skáktafl tiðara á Is-
Kostungstennur voru gjarnan fluttar út frá
Grænlandi. Þessi hrókur er frá 12. öld og
varðveittur i Þjóðminjasafninu I Kaup-
mannahöfn.
landi en i Danmörku. Eggert Ólafsson segir
hvergi beinlinis að skák sé tefld mikið á Is-
landi, og hann tekur það fram, að teninga-
töfl séu tiðari en skáktafl, og að fáir kunni
skáktafl i Gullbringusýslu, en aftur segir
hann að orð fari af Vestfirðingum, bæöi
háum og lágum, fyrir skáklist þeirra. Jón
ólafsson (þ.e. Jón Grunnvikingur) segir að
margir telji Islendinga meiri skákmenn en
aörar þjóðir, en hann getur þess ekki hvort
þessir „margir” eru Islendingar sjálfir eða
útlendingar. Líklega á hann þó við útlend-
inga, þvi Islendingar hafa haft mikiö skák-
orö á sér i útlöndum. Uno von Troil segir
þannig, að Islendingar séu nafntogaðir
fyrir skáklist sina, og sama er sagt i fjölda
af ferðabókum, sem ekki er þörf á að geta
hér um. Islendingar hafa skákorö á sér enn
i dag i útlöndum og er nóg að taka það
fram,sem prófessor Willard Fiskesegir, aö
skáktafl muni hvergi vera jafntitt og á Is-
landi. Einkum segist hann hafa heyrt, að
Grimseyingar séu ágætir skákmenn; sem
hefur fræðimaður einn skrifað mér, sem
var nákunnugur i Eyjafjarðarsýslu um og
eftir miöja öldina, en ekki hefi ég heyrt þess
getið nyrðra. — Það er eflaust satt að skák
hafi verið og sé tiðari á Islandi, að tiltölu,
en öörum löndum, en ekki af þvi að hún sé
tefld þar svo mikið, heldur af þvi að hún er
tefld svo litið i útlöndum til þess að gjöra.
Þar sem ég þekki til á Noröurlandi, er
skáktafl teflt mjög litið, og þori ég að full-
yrða að fjöldi fólks kann ekki einu sinni
mannganginn. Annað er það sem eflaust á
mikinn þátt i skákorði þvi, sem tslendingar
hafa, en það er að alþýða manna á tslandi
kann ekki siður að tefla en lærðu mennirnir.
1 útlöndum eru það skákfélög sem tefla
mest, og svo heldra fólkið, en fjöldinn af al-
þýðunni veit ekki einu sinni hvað skáktafl
er. Þegar útlendingar koma nú heim til Is-
lands og reka sig af hendingu á óbrotið
bændafólk sem kann að tefla, þá veröa þeir
öldungis hissa og halda að allir Islendingar
séu meiri og minni skákmenn. Svona held
ég að standi á skákorði þvi, sem tslend-
ingar hafa i útlöndum. — Sóknalýsingar
bera það lika með sér, aö skáktafl sé ekki
titt á tslandi um þessar mundir. Það er ekki
minnzt á tafl nema i hér um bil þriðja parti
af þeim, og er viða tekið fram, að fáir kunni
að tefla. Þar eru nefnd: skáktafl (mann-
skák), kotra, mylna og refskák, og taka
sumir prestarnir það frám, að skáktafl sé
litið tiökaö, en hin töflin meira, einkum
mylna og refskák. Það er aðeins einn
staður, sem eg hefi rekið mig á, þar sem
þess er getiö, að skáktafl hafi færzt I vöxt á
Islandi. Það stendur i Norðanfara, aö tafl
og spil hafi hvorttveggja veriö „brúkað”
fyrir 1840, þótt meir yrði siðar. Hér er
reyndar ekki nefnt skáktafl, en eg geng þó
að þvi visu, að áttsé við það, þvi skáktafl er
oftast kallað aðeins tafl. Þetta getur ekki
veriörétt, nema að svo miklu leyti sem þaö
nær til spilanna, þvi það er vist, aö skáktafl
er langt frá þvi að vera algengt nú á Is-
landi. — Þaö er merkilegt hve sjaldan er
getið um góða skákmenn i Islenzkum ritum.
Það er eins og þeir hafi annaðhvort ekki
veriö til, eða minni frægð hafi þótt aö bera
af öörum i skáktafli en glimum, sundi og
stökkfimi.----Talsvert er til af málshátt-
um og orötækjum sem dregin eru af skák-
tafli, og þekki eg þetta af þvi tagi:
Auðurinn bætir alla skák, ef ei er mát á
borði.
Ein bót nægir i senn, segja allir skák-
menn.
Hrókar með riddara á milli sfn. Þessir taflmenn eru frá ísle of Lewis og taldir norrænir að uppruna.
Takiðeftir að hrókurinn lengst til hægri bitur i skjaldarrönd (National Museum af Antiquities of Scot-
land)
Helgin 4.-5. september 1982 ÞJÖÐVILJINN — SIÐA 17
10. aldar biskup úr tafli frá Eng-
ilsöxum, gerður úr hvalbeini
(britist Museuni)
Kóngur úr tafli frá 12. öld. Þessi
gripur er talinn frá N-Evrópu og
var seldur á uppboði hjá Sothe-
by’s í London i júni 1978.
Taflmenn i Þjóðminjasafni islands. Ofar eru menn úr hvalbeini um 300 ára gamlir. Neðar eru taflmenn úr búrhvalstönn, rostungstönn og
hreindýrshorni. Þeir eru ekki alveg samstæðir en hafa verið notaðir saman. Ljósm.: gel.
Oft fær sá mát, sem menntina ber hærri.
Oft mátar slinni slóttugan taflmann.
Skýzt um skák hverja.
Það er skák og jafntefli, ef báöir bera
minnkun úr málunum.
Þú skákar fyrr en þú mátar (i hróks-
valdi).
Auk þess eru ýms orðtæki dregin af skák-
tafli, og man eg þessi: aö vera kominn i
mát með eitthvað, aö standast, þola ekki
mátiö, að skáka i hróksvaldi, aö skáka i
skjóli einhvers, eitthvað bætir úr skák”.
Enn getur Ólafur Daviðsson málshátta
þeirra og orðtækja, er ekki fela i sér skák
eingöngu, heldur töfl almennt:
„Fiplar hönd á feigu tafli.
Hér tefla tvö fifl.
Hver má tefla viö þann kost, sem hann
hefir upptekið.
Hægt er að tefla þá vel fellur.
Mér er annað tiöara en um tafl að ræöa.
Mörgum misteflist fyrir sins misgánings
skuld.
Mörgum tekst vel upp, sem teflist illa að
lyktum.
Sá á leikinn, sem siðar teflir.
Sá verður að tefla á tvær hættur, sem
vinna vill.
Sjaldan vinnur taflmaður fyrsta tafl.
Svart er sigurtafliö, sjaldan þeim sem á
heldur.
Svo er hver leikur, sem aö heiman er
gjör.
Teflir hver um tvo kosti, að tapa eöa
vinna.
Treystu ei tafli hálfunnu.
Þaö eru taflslok ef leikiö er i stans.
Ekki er færra til af orðtækjum, sem dreg-
in eru af töflum yfir höfuö og kann ég að
nefna þessi: aö tefla tvikosti; eitthvað er
komiö i stans og jafntefli; aö færa sig um
reit; aö þykjast sjá taflská málum sinun; að
efla á tvær hættur; um eitthvað er að tefla
(lifiö, smámuni o.s.frv.); brögö, svik I
tafli; aö sjá sér leik á boröi, sbr. Hann sér
niu leiki á boröi; að tefla viö páfann, að
tefla viö hana tóu, að tefla við Þóri, sem allt
er sama og aö leysa buxurnar.”
Ólafur lýsir þvi nokkuö, hvernig skákað-
ferö Islendinga var frábrugðin þvi sem
annarsstaöar tiðkaöist. Þar segir:
„Um gang mannanna i skáktafli þekki ég
engar sérstakar islenskar reglur, nema
sumir segja að kóngurinn megi ganga ridd
aragang einusinni i hverju skáktafli. Sumir
láta kónginn vera sjálfráöan hvenær hann
bregður þessum annarlega gangi fyrir sig,
en aðrir segja, aö hann megi aðeins ganga
riddaragang þegar honum er leikið i fyrsta
sinn. Kredda þessi kvað þó vera úrelt, og er
bættur skaöinn.
Islendingar hafa sérstakar reglur um
uppkomu peða. Þegar peði er komið upp,
láta þeir það verða aö manni þeim, sem
stóð á reit þeim i taflbyrjun, sem þvi er
komiö upp á. Það veröur t.d. biskup, ef það
lendir i biskupssætinu, eða reit þeim, sem
biskupinn stóö á i upphafi taflsins. Sumir
hafa sérstök lög um uppkomu kóngspeðs-
ins. Ef þaö kemst beina stefnu yfir boröið,
og upp i kóngssætiö, þá láta þeir þaö verða
ódræpt, nema þaö sé drepið i næsta leik eft-
ir aö þvi var komið upp. Kóngspeö þetta er
kallað lalli, kóngslalli, blóðkóngur, fret-
sterta, freðstertur eöa fretstertur. Sumir
láta þaö hafa allan gang, jafnvel riddara-
gang, en almennast er aö láta það aðeins
hafa kóngsgang. Sumir láta aftur hvert
peð, sem kemst upp i kóngssætið, verða
kóngslalla, hvort sem þaö gengur þangað
beina linu eða krókótta. —
Drottningarlalli er lika til. Þó hafa fæstir
sem ég hefi spurt um hann, heyrt hann
nefndan. Drottningarlalli er að öllum lik-
indum drottningarpeö (sbr. kóngspeö).
Rokkeringalög Islendinga eru miklu
margbreyttari en annarsstaöar tiðkast.
Þeir gjöra venjulega mun á þvi, hvort rokk-
eraö er i lengra horn eöa styttra horn, eða
horn þaö, sem er nær eða fjær. Þegar rokk-
erað er i horn það sem er fjær, þ.e. horn þaö
sem er drottningarmegin, þá er:
1) kóngur settur á hornreit, hrókur á
kóngsreit,
2) kóngur á riddarareit, hrókur á drottn-
ingarreit,
3) kóngur á hornreit, hrókur á biskups-
reit.
Þegar rokkerað er á horn það sem nær er,
er:
1) kóngur settur á hornreit, hrókur á
kóngsreit,
2) kóngur á hornreit, hrókur á biskups-
reit,
3) kóngur á riddarareit, hrókur á kóngs-
reit.
Sumar af þessum reglum eru sjaldgæfar
og fæstir leyfa aö rokkera á alla þessa
vegu.
Stundum sleppa Islendingar lika skilmál-
um þeim fyrir rokkeringu, sem áður er get-
iðum, og leyfa aörokkera eins oft og vill, ef
kóngur stendur á reit sinum, en hrókur i
horni.
Ekki gjöra tslendingar það ávallt, að
vara mótstööumann sinn við, þótt leikiö sé
á drottningu hans.
Útlendingar láta mát jafnan vera leiks-
lok, og er þeirri reglu oft fylgt á Islandi. En
margir Islendingar leyfa að máta hvaö eft-
ir annað. Þó er þessi regla varla eins tiö nú
og hún var áður. Eggert Ólatsson skýrir
allgreinilega frá þessu margfalda máti.
Hann segir, aö sá sem mátar, veröi aö hafa
komiö tafli sinu þannig fyrir viö fyrsta mát-
ið, að hin mátin geti duniö yfir, hvert eftir
annað, þvi kóngurinn, sem veriö er að
máta, megi ekki eiga þess kost að skjótast
undan mátunum á meöan. Sá sem er að
máta megi heldur ekki leika neinum öðrum
leikjum milli mátanna. Mjög sé hætt við
glaptefli, meöan standi á mátunum, og geti
taflmaður tapað öllu taflinu, hvað lítið sem
beri útaf. Góðir skákmenn geti mátað hinn
sexföldu eða sjöföldu máti, þótt hann sé all-
snjallur lika. Sjaldan komi fyrir meir en ni-
falt mát. Það sé ekki annarra meöfæri en
afbragðs skákmanna, aö máta svo oft. Oft
sé sá, sem verið er að máta, látinn halda
biskuði eöa riddara, til þess aö sigurinn
veröi ennþá glæsilegri: Það sé mjög mikill
’ vandi aö vera fimur að gjöra mótstööu-
mann sinn margfalt mát. - - -
tslendingar nefna mátin ýmsum nöfnum
og telja sum þeirra smánarlegri en sum.
Þetta er einhver helzti munurinn á islenzku
skáktafli og útlendu. Ég skal nefna mát
þau, sem ég hefi rekið mig á.”
Siöan nefnir Ólafur fyrst hin betri mátin,
svo sem biskupsmát, frúarmát eða drottn-
ingarmát, hróksmát, riddarapissu, en sið-
an þau sem þykja hin óvirðulegustu
skammarmát þeim sem fyrir verða: aftur-
skvettumát, blóðsótt eöa blóðskltsmát,
fretstertsmát, gatrif, fuðryttumát, gleiðar-
mát, heimaskitsmát, hornskit og fleira.
3.
Þjóðtrúin vitnar um það, aö jafngöfuga
iþrótt og skák hætta menn ekki til fulls að
iðka, þótt þeir hverfi af þessum heimi. Um
þetta munu Grimseyingar gerst vita; bæöi
er, að þeir fengu einu sinni orð fyrir að vera
beztu skákmenn landsins, og svo sagan sem
séra Jón Norömann skrifar i Grimseyjar-
lýsingu sinni á öldinni sem leið:
„Skammt frá Almannagjá er Stórhóll,
það er ofurlitill ás, og segir sagan, að i hon-
um séu haugbúar tveir, útlendir, annar á
rauðum, hinn á grænum kjól. Höfðu þeir
einhverntima i fyrndinni átt aö koma frá
útlöndum og létu heygja sig meö skipi sinu
og ógrynni fjár þarna i hólnum. Þegar sól
skin á hólinn og logn er i sundunum, koma
þeir meö logagyllt skáktafl út úr hólnum,
setjast sunnan i brekkuna og fara aö tefla
rétt á móti sólinni, en mórauður rakki meö
týru i skottinu liggur við fætur þeim og gelt-
ir stundum að smalamönnum.”
Segja má um þessa glæsilegu haugbúa i
Grimsey aö á þeim sannist hið fornkveöna I
Völuspá:
Tefldu i túni,
teitir voru,
var þeim vettergis
vant úr gulli.
(Sturlunga saga, Heimskringla Snorra
Sturlusonar, Riddarasögur, Islenzkar
skemmtanir, Menn og minjar o.fl.)