Þjóðviljinn - 07.11.1986, Blaðsíða 13

MINNING
Kristín Anna Þórarinsdóttir
leikkona
fædd 26. október 1935 - dáin 2. nóvember 1986
Þegar ég hitti hana Önnu Stínu
fyrst fannst mér hún feiknarleg
heimskona. Tilefnið var að Ingi-
björg Stephensen varð tíu ára
gömul og fagnaði þeim merka
áfanga með dömuboði í foreldra-
húsum að Laufásvegi 4. Þetta var
mikil upplifun fyrir mig, dreifbýl-
isbam úr einni af jaðarbyggðum
Reykjavíkur. Sárfeimin var ég að
reyna að hverfa inn i vegg, þegar
til mín sveif fínleg jafnaldra, með
bjart og kringlótt andlit (eins og
tungl í fyllingu - var hún vön að
segja sjálf) og spurði af hverju ég
væri ekki að dansa eins og hinar.
Ég sagðist ekki kunna það. „Það
skal ég kenna þér,“ sagði hún,
full umhyggju, „þetta er bara
foxtrott".
Foxtrott! Það orð var ekki
brúkað í íslensku bændamenn-
ingunni. Út í heiminn opnaðist
gluggi. Þetta var árið 1946.
Næst sá ég Önnu Stínu á sviði
þar sem hún og ísak Hallgríms-
son, nú öldrunarlæknir, léku
kóngafólk eins og fædd í hlut-
verkin. Svo var hún orðin sextán
eða sautján og komin á leikskóla
hjá Lárusi Pálssyni. Þá sat hún á
Laugavegi 11 með heimsins fín-
gerðasta gullhár og horfði yfir sig
ástfangin í sugun á ungum manni
í skáldadraumum, Emil Eyjólfs-
syni. Með honum fór hún til
Frakklands og þegar ég hitti hana
næst vomm við orðnar tvítugar.
Hún bauð til kvöldverðar. í
kjallara bjó hún að vísu, en mat-
seðillinn hljóðaði upp á „Cóte de
porc (svo nefnast svínakótelettur
á frönsku)“ og rauðvín. Gestirnir
vom Þorvaldur Skúlason
listmálari, Leifur bróðir hennar,
kannske fleiri. Þegar leið á kvöld-
ið tók Anna Stína gítarinn og
flutti ástarsöngva og tregaljóð af
því tagi sem Frakkar kalla chans-
ons. „You don’t have to give me
diamonds or pearls...only a sho-
ulder to lean on“ söng hún af
slíkri hjartans einlægni, að ég hef
aldrei getað gleymt því. Það var
mikill skaði að hún skyldi ekki
leggja meiri rækt við hæfileika
sína á þessu sviði, því þeir vom á
heimsmælikvarða, það skal ég
standa við hvar sem er.
Hún hafði mjög næmt eyra
fyrir hrynjandi og frá því hún var
kornung þótti ljóðalestur hennar
einstaklega góður. Skólabræður
mínir sögðu að hún hefði fegurstu
rödd á Islandi. Kvæði Laxness
„Únglíngurinn í skóginum" var
hennar glansnúmer: gleði æsku-
mannsins sem uppgötvar fegurð
heimsins varð bráðsmitandi í
flutningi hennar.
Á næstu árum brilleraði hún á
sviðinu og náði hápunkti í túlkun
sinni á Júlíu þeirra Rómeós og
Shakespeares, frægasta ástar-
hlutverki bókmenntanna. Sigur-
ganga á fjölunum blasti við.
En einkalífið hafði verið nokk-
uð næðingasamt. Samband henn-
ar við Emil varð ekki langt. Þau
eignuðust soninn Eyjólf Kjalar,
sem ólst að mestu upp hjá föður-
foreldmm sínum, Guðrúnu Em-
ilsdóttur og Eyjólfi Kristjánssyni
á Brúarósi í Fossvogi, við besta
atlæti. Samt var sárt fyrir unga
móður að geta ekki haft barnið
sitt hjá sér. í hjónabandi með
Erni Bjarnasyni eignaðist hún
dótturina Öldu. Þau skildu eftir
árið.
Ég held það hafi verið um það
leyti sem Anna Stína trúði mér
fyrir þeirri lífsskoðun sinni, að
ástarsamband yrði að staðfesta
með barni, annars væri það létt-
vægt. Langt um seinan sé ég að
hún var alls ekki sú heimskona
sem ég hélt, í þeim skilningi að
hún (og við báðar) vissum lítið
um staðreyndir lífsbaráttunnar.
Samt stríddi hún mér stundum á
því, að ég vissi enn minna en hún.
Hún var listamannsbam. Móðir
hennar, Alda Möller leikkona dó
þegar Anna Stína var tólf ára eða
svo, og faðir hennar Þórarinn
Kristjánsson var og er gæddur
ríkum tónlistargáfum, spilaði á
selló, en vann alltaf sem símrit-
ari.
Anna Stína hafði rómantíska
listamannssál og maðurinn, sem
varð lífsfömnautur hennar var af
líku bergi brotinn, Kristján,
sonur Áma Kristjánssonar pí-
anóleikara og Önnu Guðrúnar
Steingrímsdóttur, hneigður fyrir
heimspeki og skáldskap. Ætli
Anna Stína hafi ekki verið svona
25 ára, þegar þau tóku saman. Á
skömmum tíma eignuðust þau
þrjú börn. Það elsta var dóttir,
Anna Guðrún. En hún var fædd
með hjartagalla og dó á fyrsta ári,
eftir að foreldrarnir höfðu gert
allt sem þau gátu til að leita henni
lækninga. Það var þungur harm-
ur. Dýpsta sárið sem Anna Stína
hlaut á ævinni, og greri aldrei til
fulls, er ég hrædd um.
Þarna stóð hún um þrítugt,
með Öldu litlu og synina tvo
Árna og Þórarin, á fyrsta og öðru
ári. Hún ákvað að hætta að leika.
Af heiðarleik, kannske ótíma-
bæmm, fannst henni hlutverk
móður og eiginkonu svo knýjandi
að fleiri hlutverkum yrði ekki
sinnt svo mynd yrði á. Þau Krist-
ján fluttu austur að Laugarvatni,
þar sem hann kenndi við mennta-
skólann í mörg ár. Saman gerðu
þau fjölda útvarpsþátta um sí-
gildar bókmenntir og vora þeir
frábærir.
Hvaða él sem næddu um hana
Önnu Stínu þá bjó hún alltaf yfir
einhverjum tíguleika sálarinnar:
kannske var það fegurðarskyn
hennar, sem gæddi hana einstök-
um þokka. Hún var fjarskalega
trygglynd og ræktaði vináttu.
Hennar stóri og trausti vinahópur
byggðist áreiðanlega að ein-
hverju leyti á því, hvað hún bar
mikla umhyggju fyrir þeim sem
henni fannst skipta sig máli.
Ég er ekki að segja að hún hafi
verið gallalaus frekar en ég og þú.
Hún gat orðið svolítið há-
stemmd, átti það til að „fornem-
ast“ upp á gamla móðinn og eitt
og annað gæti ég tínt til. En hún
bjó yfir höfðingslund, sem oft var
í skökku hlutfalli við takmörkuð
fjárráð. Hún elskaði að gefa vin-
um sínum gjafir, ilmvatn og krist-
alskertastjaka fékk ég. Henni
hefði hæft að búa í höll og halda
góðar veislur, sitja við háborð og
stjórna andríkum samræðum. En
hún kaus að giftast manni, sem
átti sínar hallir í höfðinu, eins og
Guðbergur orðar það, ekki
þröngsýnissál í steinsteypuvillu.
Fram undir það síðasta safnaði
hún að sér skemmtilegu fólki,
kringum sjúkrabeðinn. Eitthvað
kringum 20. september sl. kom
ég að morgni á Borgarspítalann.
Þá sátu hjá henni móðursystur
hennar, Þorbjörg Leifs (Dídí) og
Björn sagnfræðingur Þorsteins-
son. Björn var innlagður á sömu
deild. Hann var á rauðum flau-
elsslopp og talaði í ákafa, þótt
sjúkdómurinn væri búinn að
hrifsa úr honum raddböndin, svo
hann varð að anda orðin gegnum
raftæki. Þessa stundina var hon-
um kristnitaka íslendinga efst í
huga.
„Dettur ykkur í Hug að nokkur
maður á Alþingi sumarið eitt þús-
und hafi haft áhuga fyrir trúmál-
um? Þetta voru hrein viðskipti,
eins og.. ja, eins og þegar Danir
gengu í EBE. Þessar norður-
byggðir voru mikilvægar... sjáið
þið... fílabeinið kemur ekki fyrr
en með krossferðunum, um tólf
hundrað, en á Grænlandi var fullt
af rostungum.."
„Voru tennurnar notaðar í
drykkjarhorn?41 gufaðist upp úr
mér.
Björn tókst bókstaflega á loft:
„í biskupsstafi, manneskja! Þetta
var bara eins og Efnahagsbanda-
lagið eða Nato, það verður ein-
hver að skrifa um þetta."
Við sáum í huganum fjörarnar
í Eystribyggð, þaktar rostungum,
sem bökuðu sig í sólinni, gran-
lausir um að tönnunum yrði kippt
úr þeim um leið og samningaliðið
á Þingvöllum væri búið að snúa
íslendingum frá Þór og Óðni á
sveif með Jesú Kristi.
Anna Stína lá á hliðinni og
brosti, of kvalin til að leggja
mikið til mála, samt sú sem bar
ægishjálm yfir hugmyndaflæð-
inu.
Þrem vikum seinna var Bjöm
dáinn, og á allra heilaga messu
kvaddi Anna Stína. Hljóðnuð sú
rödd sem eitt sinn þótti fegurst á
íslandi.
Það er silfurbrydding á hverju
svörtu skýi, segir máltækið. Ég
veit að mikið af hæfileikunum
hennar Önnu Stínu á eftir að skila
sér hjá börnunum hennar, sem
eru hvert öðru yndislegra. Þeim
sendi ég mínar einlægustu sam-
úðarkveðjur, svo og föður henn-
ar og systkinum, og ekki síst
Kristjáni manni hennar, sem var
stoð hennar og stytta þetta
þrautasumar, svo hún mátti helst
ekki af honum sjá.
Inga Huld Hákonardóttir
Vitaskuld fer ég að hugsa um
kynslóðina okkar sem fæddumst
uppúr 1930. Líklega hefur aldrei
vaxið upp í þessu landi róman-
tískari kynslóð. Við fæddumst
inní heimskreppuna miklu sem
dundi hér einsog haglél oní flekk-
ina hjá ungmennafélagsanda og
glaðbeittum framtíðarsýnum for-
eldra okkar. Við borðuðum
drauma í flest mál og það var
stagað í garmana okkar með von-
arþræði sem fljótlega slitnaði aft-
ur. Stríðsárin voru leikföng okk-
ar. Framundir gelgjuskeiðið. Við
kláraðum aðdáunina á Davíð
Stefánssyni á einni nóttu flest -
sum tóku í það viku. Og við eram
kynslóðin sem uppgötvaði Stein
og Stefán Hörð. Við urðum róm-
antísk af þessu, mátulega ringluð
og trúðum því einu sem okkur
sýndist að trúa. Töldum að vísu
fátt öruggt.
Kringum 1950 sátum við á
Laugavegi 11 og sáum margar
blikur á lofti. Steingrímur Sig-
urðsson geystist fram með ofsa,
sagði borgaralegri mollunni stríð
á hendur með riti sínu: Líf og list.
Þar birtust þessi hráu angistar-
öskur í smásöguformi. Ásta Sig-
urðardóttir var höfundurinn. Við
kölluðum hana George Sand
kynslóðarinnar og foreldrar okk-
ar voru með áhyggjusvip því ekki
gátu þau vitað þá hversu vel þetta
mundi altsaman fara.
Því rómantískasta kynslóð ís-
landssögunnar átti framundan
þau örlög að þurfa að lifa mann-
dómsár sín á þeim prósaískustu
tímum sem gengið hafa yfir
landið. Núorðið er vandfundin sú
miðaldra sál hérlendis sem ekki
kemst fyrir í vanalegri peninga-
buddu. Líf þjóðarinnar snérist
uppí langa eyðimerkurgöngu af-
komuþjarksins, listin varð eins-
konar heildsölufyrirtæki kringum
innflutning á andlegum tertu-
botnum frá Evrópu gömlu. Mó-
demisminn var kominn á mark-
aðinn hér og hentaði svo vel til
svo margs einsog gengur með
innflutningsvöra á veltiárum.
Tími neytendaumbúðanna var
kominn.
Undir torskildum váboðum
þess tíma urðum við tvítug og rétt
áður en þokan datt á kom út
kvæðabókin hans Hannesar með
línunum sem við lærðum öll sam-
stundis og höfum sum ekki
gleymt uppfrá því.
Manstu hve gleðin tefur tœpa
stund
en treginn lengi?
Þetta fannst okkur Tóninn
hreini. Og tóninn hreina dýrka
allir sannir rómantíkerar.
í leikarastétt okkar var Kristín
Anna Þórarinsdóttir fulltrúi
þessa tandurhreina rómantíska
söngs. Mín vissa er sú að hún væri
æfilangt trú þessum tóni og grun-
ur menn er sá að þögn hennar
sem leikkonu í hálfan annan ára-
tug hafi að nokkru stafað af því
hversu lítil eftirspurn varð um
tíma eftir þessum tóni. Hafi
menn þaðsem sannara reynist ef
mér skjátlast. I Glerdýranum
eftir Tennesee Williams lék hún
hlutverk bækluðu stúlkunnar.
Hlutverk sem að sönnu er jafn
brothætt og sá glerdýraheimur
sem stúlkan flýr til í kröm sinni.
Erlendis hef ég séð margar sýn-
ingar á þessu verki. Allar hafa
þær annaðhvort hafnað í væmni
ellegar þá hrottaskap. Sá Ijúfi
snillingur Gunnar Hansen rataði
einstigið til skáldskapar með
þessa sýningu fyrir það meðal
annars að hann fann í ungri leik-
konu þann hreina tón sem einn
megnar að flytja svona verk ó-
skemt. Um þennan tón vitna líka
ljóðalestrarnir hennar Önnu-
stínu. Og þeir geymast. Og svan-
asöngurinn hennar: hlutverk
þöglu Ellu í leikriti Herberts
Achternbusch fyrir bara fáeinum
mánuðum sagði mér svo ekki
verður um vilst að tóninn sinn
geymdi hún ekki bara öll þessi ár
heldur þroskaði hún líka með
honum miskunarlaust raunsæi
sem miklum rómantíkerum ein-
um leyfist að beita. Einmitt þann-
ig er listin sjálf, óinnpökkuð og
óinnpakkanleg í neytend-
aumbúðir Þá varð ég stoltari af
minni broguðu kynslóð en lengi
hafði gefist tækifæri til. Vissi þó
ekki fyr en seinna um þann sanna
hetjuskap sem fólst í því að koma
banvæn uppúr spítalarúminu á
seinustu sýningarnar og fara
beint á spítalann eftir hverja sýn-
ingu.
I því birtist sjálfur kjarni
manneskjunnar - sem hún ein-
mitt var að leika. Og lífið snæðir
sitt fólk með alskonar viðbiti.
Þeim sem horfir tilsýndar á það
mataræði getur stundum þótt
einsog hamingjan sé frátekin
handa þeim yfirborðslegustu. En
það er nú blekking því hamingjan
er bara vörumerki. Gleðin er það
sem við leitum að þegar við
skoðum undir yfirborðið í mann-
legum samskiptum. Gleðin er
þaðsem á að vera í pakkanum. í
sambandi við undirbúningsvinn-
una að leikritinu um Ellu varð ég
þeirrar gæfu aðnjótandi að fá að
koma nokkrum sinnum á heimili
þeirra Önnustínu og Kristjáns.
Gleðin var þá þar altaf í heim-
sókn. Stafaði frá þeim báðum,
Framh. á bls. 14
Föstudagur 7. nóvember 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13