Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1969, Blaðsíða 142

SÓLRÚN B. JENSDÓTTIR
BÓKAEIGN
AUSTUR - HÚNVETNINGA 1800-1830
Blindur er bóklaus maður, segir máltækið. Raunar skortir bóklausan mann ekki
sjón, miklu fremur glugga lil að virða fyrir sér umhenninn. Frá því að draga tók til
muna úr utanferðum Islendinga á 13. og 14. öld og fram til fj ölmiðlunartækj a nú-
tímans voru bækur gluggi Islendinga. En var skjárinn stór eða lítill? Hvað sáu menn
út um hann? Hvað vissi íslenzki bóndinn um alheiminn?
Svör við þessari spurningu eru ekki auðfengin, en ýmislegt má lesa af heimildum,
sem varðveitzt hafa. Hér verður staðnæmzt við þau gögn, sem tiltæk eru um
bókaeign almennings á íslandi skömmu eftir aldamótin 1800. Þetta tímabil er fyrst
og fremst valið af tæknilegum ástæðum, því að húsvitj unarbækur presta, sem eru
önnur aðalheimildin, eru fáar til eldri en frá 1785. Hin heimildin er skrár um dánar-
og skiptabú frá árunum 1800-1830.
Heimildir þessar eru engan veginn tæmandi, en ekki reynist unnt að fá nákvæmari
upplýsingar um bókaeign íslenzkra bænda á þessum tíma. Allt of umfangsmikið hefði
verið að taka landið sem heild til meðferðar á þessum vettvangi. Var því til bragðs
tekið að takmarka heimildakönnunina við ákveðið svæði, og varð Austur-Húnavatns-
sýsla fyrir valinu.
Fyrst verður gerð nánari grein fyrir heimildum og úrvinnslu þeirra. Síðan er birt
yfirlit yfir bókaeign í einstökum prestaköllum, og er miðað við sömu skiptingu og
gert er í húsvitjunarbókunum. Er röðin á prestaköllunum hin sama og í skrá Þjóð-
skjalasafnsins um prestsþjónustubækur og sóknarmannatöl (húsvitjunarbækur). Á
eftir yfirliti þessu eru birtar skrár um fjögur stærstu bókasöfn, sem fundust í dánar-
og skiptabúum, og loks er í niðurlagi fjallað um heildarniðurstöður og verðgildi bóka.
HÚSVITJUNARBÆKUR
Árið 1741 var Ludvig Harboe, síðar Sj álandsbiskup, sendur hingað til lands af
dönskum stjórnvöldum til að kynna sér trúarlíf og menntun landsmanna. För hans
leiddi meðal annars til þess, að út kom konungleg tilskipun um húsvitjanir 27. maí
1746. í erindisbréfi handa biskupum frá 1. júlí sama ár er kveðið svo á, að prestar
skuli færa sálnaregistur og leggja þar megináherzlu á nöfn og aldur ungmenna, kunn-
áttu þeirra og hegðun. Þessum fyrirmælum virðist lítið hafa verið sinnt í fyrstu, en
ekki er unnt að vita það með vissu, þvi að bækurnar hafa getað glatazt. Frá tímabil-