Vísbending - 05.02.1993, Blaðsíða 2

Er eðli
verðbólgunnar
að breytast?
Dr. Helgi Tómasson
íslendingar bjuggu í tvo áratugi við
tveggjastafa verðbólgu. Alltþettatímabil
einkenndisl af árlegum kjarasamningum
með nokkurra prósenta kauphækkunum
á nokkurra mánaða fresti. Lcngst af voru
launin verðtryggð á einhvern hátt, þ.e.
kaup var hækkað með liðnum verð-
breytingum. Inn í hagkerfið streymdu
peningar, til dæmis vegna útfærslu
landhelginnarog skuldasöfnunar. Allan
tímann var nokkurn veginn full atvinna
og ríkisstjórn og seðlabanki sáu til þess
með gengisfellingum og erlendum
lántökum að alltaf væru til peningar til
þess að standa við gerða kjarasamninga.
Undanfarin ár hafa einkennst af því að
í kjarasamningum hefur verið samið um
minni kauphækkaniren áðurog jafnframt
hefur vaxandi stöðnun einkennt
hagkerfið. Atvinnuleysi er vaxandi og
ekki séð fyrir endann á þeirri þróun. I
fyrsta sinn hefur íslensk verðbólga komisl
niðuráþaðstigsem ríkiríflestum OECD-
löndum.
Ereðli verðbólgunnaraðbreytast? Eftir
gengisfellinguna í nóvembcr auglýstu
sum bílaumboð að bílar hjá þeim væru á
verði frá því fyrir gengisfellingu. Varla
hefur þessi ákvörðun bílaumboðanna
stafað af sérstökum rausnarskap, heldur
má sennilega rekja ástæðuna til þess að
eftirspum eftir bílum leyfði ckki annað.
Mér er kunnugt um að fyrir rúmum áratug
var ekki að finna einn einasta ísskáp í
verslunum í Reykjavík daginn eftir
gengisfellingu. Þeir höfðu selst upp og
enginn var í vafa um að næsta sending
yrði dýrari. Nú er þetta alls ekki eins
ijóst, kannski sjá þeir sem dreifa
ísskápum að eina leiðin til að selja fleiri
rsskápa er að lækka verð. Ef til vill má
segja að áður hafi verðbólgan ráðist af
kapphlaupi manna við að ná inn fyrir
kostnaði (eftirspurnin var alltaf fyrir
hendi) en nú hafi eftirspurn meiri áhrif á
verð og þvf sé ekki alltaf svigrúm til að
velta kostnaðarauka beint út í verðlagið.
Utkoman úr launalið kjarasamninga á 8.
og 9. áratugnum hafði mikil áhrif á
verðbólguna á eftir, þ.e. menn voru að
miklu leyti að semja um hvað verðbólgan
yrði mikil. Þettakannað veraaðbreytast.
Ef til vill snúast samningar um launaliði
næstu kjarasamninga aðallega um hve
atvinnuleysi verður mikið. Slíkt myndi
þýða að öðruvísi yrði að standa að
verðbólguspám en hingað til.
Við smíði verðbólgulíkana hefur
yfirleitt verið notast við einhvers konar
aðhvarfslíkön og notuð gögn síðustu
tveggja til þriggja áratuga. Mat úr
slíkum líkönum má þá túlka sem
„meðalsamband" verðbólgunnar og
þeirra stærða sem notaðar eru til þess
að spá fyrir um hana á mælitímabilinu.
Ef eðli þessa sambands er allt annað við
lok tímabilsins en í upphafi er ekki víst
að heppilegt sé að nota niðurstöðurnar
viðspárumframhaldið. Vegnahugsan-
legra eðlisbreytinga á verðbólguferlinu
hefur við gerð þeirrar verðbólguspár
sem birtist í þessu tölublaði
V ísbendingar verið notast við tölfræði-
líkan með breytilegum stuðlum, þ.e.
vægi skýristærða er leyft að breytast á
tímabilinu. Aðferðirnar sem notaðar
eru við að stýra breylingum stuðlanna
nefnast Kalman-filter og ástandsform
(statespacefonn). Stuðlarnirílíkaninu
eru mat á sambandinu á hverjum tíma.
Nýjar mælingar á verðbólgunni og
skýristærðunum leiða til nýs mats.
Kostur við slík líkön erað þau læra, þ.e.
ef breyting verður á ferlinu breytast
stuðlamir smám saman. Með notkun
metins ástands í lok tímabils er leitast
við að koma til móts við það ef eðli
verðbólgunnarhefur breyst á tímabil inu.
Við athugun virðist sem töfin í
verðbólguferlinu hafi lengst undanfarin
tuttugu ár, þ.e. kauphækkanir og
breytingar á innflutningsverðlagi skili
sér hægar út í verðlag en áður. Þá
virðist scm staðalfrávik spáskekkjunnar
fari minnkandi. Þetla gæti stafað af því
að eftirspurnaráhri fa gæti meira en áður,
en þetta gæti líka verið vísbending um
að tengsl verðbólgu og skýristærða séu
ekki þau sömu þegar verðbólga er lítil
og þegar hún er mikil. Metið staðal-
frávik er af stærðargráðunni 0,5% á
mánuði og 1% frávik er því eðlilegt í
spá einn mánuð fram í tímann. Fyrir
spá eilt ár fram í tímann er eðlilegt
frávik nálægt 3,5%. Hérergerl ráð fyrir
að rétt sé sagt fyrir um þróun gengis,
erlendrar verðbólgu, og kaupgjalds
(þetta eru skýristærðirnar í líkaninu).
Jafnframl þarf að hafa hugfast að
framfærsluvísitalan er mælitæki sem
mælir verðbólgu. I öllum mælitækjum
ber að gera ráð fyrir mæliskekkju og að
stjórnvöldog sterkiraðilar íhagkerfinu
geti viljandi eðaóviljandi fært vísitöluna
aðeins til án þess að breyta verð-
bólgunni. Má minna áað nýlega átti að
breyta reglum um endurgreiðslu
virðisaukaskattsánýju íbúðarhúsnæði.
Var þá rætt um að breytingin hefði mun
meiri áhrif á vísitölur en verðbólgu.
Höfundur er lektor við
Háskóla Islands \ \
ÍSBENDING
Áhyggjur af
atvinnuástandi
auka halla
sveitarfélaga
Afkomuhalli fjögurra stærstu
sveitarfélaganna (rekstrarniðurstaða að
frádregnum fjárfestingum) stefnir í
ríflega einn og hálfan milljarð króna á
árinu, ef marka má fjárhagsáætlanir.
Reynsla undanfarinna ára bendir til þess
að hallinn gæti orðið meiri áðuren lýkur.
A liðnu ári var hallinn svipaðurog nú er
áætlað, eða rúmur einn og hálfur
milljarður króna. Afkoma Akureyrar og
Kópavogs hefur sveiflast nokkuð
undanfarin ár. Aftur á móti hafa Reykja-
víkurborg og Hafnarfjarðarbær verið
rekin með halla nær samfellt um nokkurra
ára skeið. Fjárhagur þessara kaupstaða
fer versnandi eins og sést á myndinni
efst á blaðsíðu 3. Áhyggjur af atvinnu-
ástandi hafa mótað reksturinn að undan-
förnu, framkvæmdum hefur verið flýtt
og lán tekin til þess að draga úr atvinnu-
leysi. Þetta hefur bæði bein og óbein
áhrifáatvinnuástandið. Aukin starfsemi
bæjarfélaga gæti bæði aukið umsvif
annars staðar í þjóðfélaginu og dregið úr
þeim. Þjóðhagslikan Vísbendingar, sem
búið var til í sumar (sjá Vísbendingu 21.
ágúst), gefur þá niðurstöðu að rekstrar-
halli þessara fjögurra stærstu sveitar-
félaga 1993 gæti dregið úr atvinnuleysi
hér á landi um nálægt 0,2%. Þetta eru
ríflega 250 ársverk. Erfiðara er að meta
áhrifin í einstökum sveitarfélögum, en
ekki kæmi á óvart að í Reykjavík lækki
hlutfall atvinnulausraum 0,3-0,4% vegna
hallans miðað við það sem væri ef seglin
væru rifuð og stefnt að því að reka borgina
á sléttu. Það eykur þensluáhrifín að
hallinn er að mestu fjármagnaður með
erlendum lánum, þannig að vextirhækka
ekki vegna lántökunnar. En þetta gæti
verið skammgóður venrtir, verri fjár-
hagur rýrir framkvæmdagelu í fram-
tíðinni. Að vissu marki er skynsamlegt
að sveitarfélög flýti framkvæmdum þegar
doði er í efnahagslífi eins og nú, því að
þá eru líkur á að hægt sé að gera hagstæða
verksamninga. Hitt er umdeilt hvort þau
eigi að halda uppi framkvæmdum til
þess eins að halda uppi vinnu. Ef
samdráttur í atvinnulífi reynist
langvinnur er hætt við að þau steypi sér
í fjárhagserfiðleika sem erfitt gæti reynst
að ráða við.
2