Vísbending - 13.12.1996, Blaðsíða 3

ISBENDING
Grænmetisverð og skuldir heimilanna
Sverrir H. Geirmundsson
s
síðustu árum hefur verið
vinsælt að túlka fréttir af
breytingum á neysluverðlagi
með hliðsjón af skuldastöðu heimilanna.
Þannig hefur verið fullyrt að verðhækk-
anir á einstökum framfærsluliðum neyslu-
verðsvísitölunnar, sem þorri verð-
tryggðra fjárskuldbindinga er nú miðaður
við, auki framangreindar skuldir. Nú
síðast birtust í fjölmiðlum útreikningar
hagfræðings ASI þar sem fram kom að
verðhækkanir á grænmeti og kartöflum
frá fyrri hluta ársins 1995 hafi leitt til þess
að skuldir heimilanna jukust um tæpar
1.300 milljóniren verðlag þessara neyslu-
vara hefur hækkað um tæp 50%. Áætlað
er að skuldir heimilanna muni nema ná-
lægt 350 milljörðum kióna í lok þessa árs
og er langstærstur hluti þeirra verðtryggð-
ur.
Eðli verðtryggingar
Verðtrygging fjárskuldbindinga er
óvíða eða hvergi jafn almenn og hér á
Iandi. Sú staðreynd á sér fyrst og fremst
sögulegar skýringar. Allt frá því að
Olafslög voru sett á árinu 1979 reiknaði
Seðlabankinn og birti lánskjaravísitölu.
í upphafi tók vísitalan mið af breytingum
á framfærslu- og byggingakostnaði.
Snemma á árinu 1989 var launavísitölu
bætt inn. í tengslum við kjaraviðræður
í febrúar 1995 ákvað ríkisstjórnin að
nema launa- og byggingarkostnaðar-
þættina út úr vísitölunni að kröfu verka-
lýðshreyfingarinnar og tekur hún nú
sem kunnugt er einungis mið af breyt-
ingum á almennu neysluverðlagi. Ut-
reikningar vísitölunnar eru nú í höndum
Hagstofunnar.
Vart þarf að fara mörgum orðum um
eðli og hlutverk verðtryggingar við þær
aðstæður sem hér ríktu lengst af í verð-
lagsmálum. Margir einstaklingar sem
áttu þess kost á að fá lán fyrir 1979
hugsa eflaust með söknuði til þess tíma
þegar óðaverðbólgan á áttunda ára-
tugnum og fyrri hluta þess níunda sá lil
þess að létta greiðslubyrði lánanna langl
umfram það sem endurgreiðslur af þeim
gáfu tilefni til. Lýsandi dæmi um áhrif
verðbólgunnar á kaupmátt peninga má
sjá af árunum 1975 og 1985. Á fyrra
árinu var byggingarkostnaður meðal-
stórs einbýlishúss rúmar 60.000 ný-
króna. Á því síðara dugði sama upp-
hæð varla fyrir steyptum grunni að sam-
svarandi húsi. Verðlag á þessu tíu ára
tímabili nær41-faldaðist m.a. vegnatíðra
gengisfellinga. Af reynslu undangeng-
inna ára ætti flestum að vera ljóst sam-
hengið milli verðgildis peninga og verð-
bólgu.
Framfærslukostnaður -
almenntverðlag
Ríkisvaldið og aðilar vinnumarkað-
arins hafa komið sér saman um að nota
neysluverðsvísitöluna sem almennan
verðlagsmælikvarða í fjármagnsvið-
skiptum. Neysluverðsvísitalan þjónar
fyrst og fremst þeim tilgangi að vera
vog fyrir verðlagsbreytingar almenns
neysluvarnings sem meðalheimilin í
landinu kaupa. Margir
hafa í gegnum tíðina mis-
skilið vísitöluna og talið
hana vera mælikvarða á
lágmarksframfærsluþörf.
Hafa jafnvel opinberir að-
ilar miðað styrki og bætur
við grunn hennar í gegn-
um tíðina. Nafnbreyting
vísitölunnar úr fram-
færsluvísitölu í neyslu-
verðsvísitölu var m.a.
ætlað að eyða þessum
misskilningi.
Samsetning og vægi
einstakra neysluþátta
vfsitölunnar byggir á
neyslukönnunum sem
Hagstofa íslands gengst fyrir með
nokkurra ára millibili. I meðfylgjandi
töflu er til fróðleiks birt vægi einstakra
útgjaldaþátta. Eins og sjá má vega
almennar matvörur um 16,5% í neyslu-
verðsvísitölunni. Af einstökum liðum
er hlutdeild grænmetis, þ.m.t. kartaflna,
um 1,1% svo dæmi sé nefnt. Hækkun á
verði þessa liðar um 50%, eins og í upp-
hafi er getið, hefúr því um 0,5% áhrif á
vísitöluna.
Vægi einstakra þátta neysluverðs- vísitölunnar* Tölur í %
Matvörur 16,5
- þ.a. grænmeti þ.m.t. kartöflur 1,1
Drykkjarvörur og tóbak 4,3
Föt og skófatnaður 5,7
Húsnæði, rafmagn og hiti 17,8
Húsgögn og heimilisbúnaður 6,7
Heilsuvernd 2,9
Ferðir og flutningar 20,0
Tómstundaiðkun og menntun 1 1,9
Annað 14,2
' Skipting ínóvember 1996. .
Tiltekin „neyslukarfa“ er þannig
notuð sem meðaltalsmælikvarði á verð-
hækkanir út frá framfærslukostnaði
meðalfjölskyldunnar. Víðast hvar í ná-
grannalöndunum er almennt neyslu-
verð notað með sama hætti til verðtrygg-
ingar og verðlagsspáa. Þannig er tryggt
að hægt sé að kaupa samskonar „neyslu-
körfu“ fyrir tiltekna upphæð hvenær sem
er. Þar sem vísitölutrygging tíðkast ekki
endurspeglast verðlagsáhættan með
öðrum hætti, þ.e. í vöxtunum.
Nafnskuldir og raunskuldir
Ofangreindar hugleiðingar eru ekki
ný sannindi. Þær er settar hér fram í
samhengi við það sem getið var um í
upphafi þessa greinarkorns þ.e. græn-
metisverð og skuldir heimilanna. Kjarni
málsins er sá að þótt hækkun verði á
neysluverðsvísitölunni vegna tiltek-
inna framfærsluliða aukast skuldir ekki
að raungildi. Ef svo væri hefði einhver
hagnast á þeirri breytingu. Augljóst er
að fjármagnseigendurnir gera það ekki.
Fyrir þá fjármuni sem þeir hafa bundna
í útlánum er hægt að kaupa nákvæmlega
sama vörumagn fyrir og eftir hækkun
vísitölunnar. Lykilalriði er að gera
skýran greinarmun á eðli nal'n- og
raunstærða.
Launþegar tryggja sig fyrir rýrnandi
kaupmætti vegna verðbólgunnar í kjara-
samningum. Forsendur, sem trygginga-
stærðfræðingar nota við útreikning á
lífeyrisskuldbindingum, gera ráð fyrir
að laun einstaklinga hækki að jafnaði
um 1 ‘/2% á ári umfram verðlag.
Garðyrkjubúskapur hér á landi býr
við vernd sem felst f tollkvótum á inn-
flutt grænmeti. Þetta skýrir að líkindum
þann málflutning sem í upphafi var lýst
ásamt andstöðu sumra við vísitöluteng-
ingu fjárskuldbindinga. Sá er þetta ritar
hefur ekkert á móti baráttu fyrir auknu
frjálsræði og vali. Á hinn bóginn verður
sú barátta tæplega háð með vísan til
skuldastöðu heimilanna.
Höfundur er hagfrœðingur.
Þróun neysluverðsvísitölu 180
178
176
174
172
170
168
166
164 9
1 4 4 9‘ 7 94 1( 9- 1 95 4 9f 7 95 1( 9í ) 5 1 96 4 9< 5 7 96 1( 9(