Vísbending - 31.01.1997, Blaðsíða 1

V
Viku
ISBENDING
r i t um viðskipti og efnahagsmál
31. janúar 1997
4. tbl. 15. árg.
Er fátækt á íslandi?
Nokkuð hefur verið fjallað um það
hvort fátækt sé vandamál á
íslandi. Sitt sýnist hverjum og
ekki voru þeir á sarna máli forseti og
forsætisráðherra í áramótaávörpum sín-
um til þjóðarinnar. Fátækt er hægt að
skilgreina á ýmsan máta en sennilega er
gagnlegasta skilgreiningin: „Sá er fá-
tækur sem ekki getur byggt lífsafkomu
sína og uppeldiskostnað afkomenda
sinna á afrakstri eigin vinnu eða eigna.
Með lífsafkomu er átt við þær lágmarks-
kröfur sem gerðar eru í samfélaginu
hverju sinni til sómasamlegs lífsfram-
færis.“' Lágmarkskröfurnarbreytast eftir
því sem samfélagið þróast, t.d. hefði
það þótt ríkidæmi fyrir nokkrum ára-
tugum að eiga bifreið en það þykir hins
vegar ekkert tiltökumál í dag. Til eru
aðrar skilgreiningar, t.d. hefur Félags-
vísindastofnun háskólans miðað við að
þeir sem hafa undir 50% af meðallaun-
um í landinu teljist fátækir. Gallinn við
þessa skilgreiningu er sá að ákveðinn
hópur fólks telst fátækur ef launamunur
er mikill, óháð því hvort tekjur þess hóps
nægja fyrir framfærslu eða ekki.
Mælingaráfátækt
Ekki er nóg að hafa skilgreint fátækt
heldur þarf einnig að mæla hana. Til
þess eru notaðar ýmsar aðferðir. í
Bandaríkjunum eru gefin út svokölluð
fátækramörk af manntalsskrifstofu
Bandaríkjanna. Þeir sem eru undir þeim
mörkum teljast fátækir. Fátækramörk
taka mið af fjölskyldustærð og t.d. eru
fátækramörk fjögurra manna fjölskyldu,
þ.e. hjóna og tveggja barna rúmlega
Jö.OOOdollaraárstekjureftirskatta. Mikið
hefur verið gagnrýnt að hvorki er tekið
tillit til eigna né bóta eða fríðinda sem
láglaunafólk nýtur.1 2 OECD mælir með
því að notuð sé „afstæð" aðferð en hún
felst í því að reiknuð eru út meðallaun
allra launþega og þeir sem hafa innan
við helming af meðallaunum teljast
fátækir. Á þessari aðferð er sami gall-
inn, eignafólk getur talist fátækt og hlut-
fall fátækra ntyndi ekki lækka þótt raun-
tekjur allra ykjust svo lengi sem tekju-
skiptingin væri óbreytt. Það kann líka
að skekkja ntyndina að aðstæður ein-
staklinga eru mjög mismunandi. Náms-
menn búayfirleitt viðfremurlágartekjur
en lelja það ekki eftir sér vegna þess að
ástandið er tímabundið og að námi loknu
vænta þeir þess að aðstæður muni batna
til muna. Eldra fólk sem á eignir og hefur
engin börn á framfæri hefur ekki þörf
fyrir sömu tekjur og yngra fólk sem er að
koma þaki yfir höfuðið eða hefur fyrir
börnurn að sjá.
/
Astæður fátæktar
/
Ymsar ástæður eru fyrir fátækt. Ein-
staklingsbundin fátækt er oftast til
komin vegna atvinnuleysis, heilsu-
brests eða sambandi fjölskyldustærðar
og launa. Samfélagsleg fátækt verður ef
atvinnuleysi er landlægt, hagvöxtur er
lítill eða ef verðlagsbreytingar éta upp
eignir fólks. Til skamms tíma var ekkert
atvinnuleysi hér á landi en það ástand
varði þó aðeins í skjóli verðbólgu og
tilbúinna skilyrða fyrir atvinnulífið. Ekki
gat farið öðruvísi en svo að spilaborgin
hryndi og nú hefur atvinnuleysi verið
frá 3-5% síðustu árin. Sparifé og í sumum
tilvikum lífeyrissparnaður fólks eyddist
í gengdarlausri verðbólgu. Með auknu
atvinnuleysi getur fljótt sigið á ógæfu-
hliðina hjá því fólki sem er atvinnulaust.
Ekki er víst að bætur hrökkvi til ef fram-
fleyta þarf stórri fjölskyldu og því er
fátækt líklega staðreynd hér á landi.
Fátækt á íslandi
Fátækt hér á landi var viðvarandi
vandamál fram yfir miðja þessa öld
og kannski Iengur. Allt frá dögum Jóns-
bókar á 12. öld hafa verið í gildi lög um
framfærslu fátækra. Það þarf svo sem
ekki að koma á óvart að fátækum var
ekki auðveldað lífið en samfélagið axlaði
samt ábyrgðina. I aldanna rás breyttust
lög og í byrjun þessarar aldar voru
allmiklar deilur um framfærslu fátækra.
Olli þar mestu um að framfærsla fátækra-
var í höndum sveitarfélaga og flest
máttu þau illa við verkefninu. Árið 1907
voru sett lög um fátækramál en í þeim
voru staðfest ákvæði um sveitarfesti.
Með lögum unt fátækramál frá 1935
breyttist ýmislegt. Þar á meðal voru felld
niður áðurnefnd ákvæði um sveitarfesti
og það skipulag komst á sem gildir í dag.
Hluti af fjárhagslegri ábyrgð færðist yfir
á ríkið með þessunt lögum. Á síðari tím-
um hefur fátækt ekki verið talin til vanda-
mála hér á landi og því eru ekki til opin-
berar viðmiðanir urn fátækt eða skil-
greind viðbrögð við fátækt sem vanda-
máli. Aðstæður almennings hér á landi
hafa verið nokkuð góðar en þó er ekki
hægt að fullyrða að ekki sé hér fátækt
eða hafi verið. Ýmis starfsemi á vegum
hins opinbera hefur verið slunduð í því
skyni að draga úr fátækt þótt það hafi
ekki verið orðað á þann hátt.
Hversu mikil er fátæktin?
Mælingar á fátækt hér á landi hafa
verið af skornum skammti. Einu
mælingarnar sem til eru um fátækrastig
hérlendis eru niðurstöður Félagsvís-
indastofnunar Háskóla íslands. Sam-
kvæmt þeim er fátækt um 10% um þessar
mundir. Varast ber þó að draga of miklar
ályktanir af þessunt niðurstöðum því
að unt er að ræða umdeilda mæling-
araðferð. Sfðustu ár hafa verið gerðar
kannanir á tekjum samkvæmt skattfram-
tölum en þar sem lítið er hugað að sam-
bandi tekna og fjölskyldustærðar er ekki
hægt að draga of rniklar ályktanir af
þessum gögnum.
s
Urræði gegn fátækt
Meðal þeirra úrræða sem hafa tíðkast
í hinum vestræna heirni við fátækt
eru: Ákveðin lágmarkslaun, velferðar-
bætur, húsnæðisstyrkir, matarúttektir,
niðurgreiðslur landbúnaðarvara og
skattkerfi með mismunandi þrepum.
Áhrifaríkustu úrræðin eru hins vegar
þau óbeinu: Hagvöxtur, bætt menntun
og hátt atvinnustig.
1 íslenskur söguatlas, 2. bindi. bls. 186.
Útg. Iðunn 1992.
2 How “Poor” are Ameríca’s Poor?
Robert Rector, The Heritage Foundation,
September 21, 1990.
IUmræður um fátækt á ís-
landi voru nokkrar um ára-
mótin. Málið er skoðað
fyrstu þremur síðunum.
2Mælingar á fátækt í
Bandaríkjunum og á ís-
landi eru skoðaðar ásamt
nýjum hugmyndum.
3Tekjuskiptingu í einstök-
urn löndum er hægt að
bera saman milli landa með
svokölluðum Gini stuðli.
4Grænlendingar ráða yfir
náttúruauðlindum sem
kunna að skila þeim vel-
megun í framtíðinni.