Vísbending - 02.05.1997, Blaðsíða 3

V
ISBENDING
Aldrei til friðs?
í'4
s
friðurinn á vinnumarkaði undan-
gengnar vikur leiðir mönnum enn
á ný fyrir sjónir þá óhagkvæmni,
sem hlýzt af núverandi skipan kjaramála
á íslandi eins og víðast hvar annars staðar
í Vestur-Evrópu.
Það er ástæða til að staldra við þetta vegna
þess, að stöðugleiki síðustu ára, á „þjóð-
arsáttartímanum“ svo nefnda, virðist hafa
ruglað fjölda fólks í ríminu. Umræðan
um fyrirkomulag kj arasamninga hefur að
mestu legið niðri þennan tíma: það var
eins og menn héldu, að meira en hálfrar
aldar gamall vinnumarkaðsvandi væri
skyndilega úr sögunni af sjálfum sér fyrir
það eitt, að verklýðsfélög og vinnuveit-
endur höfðu sameinazl um að halda kaup-
lagi í skefjum í bili. Þrem nafngreindum
fyrrverandi forustumönnum samtaka
vinnumarkaðsins hefur hvað eftir annað
verið hælt á hvert reipi í blöðunum fyrir
að hafa keyrt verðbólguna niður með
handafli á sínum tíma, án þess að lofinu
fylgdi full viðurkenning á því, að menn
voru þá um leið að lofsyngja miðstýringu
kjaramála.
Vinnufriður og
valddreifing
En auðvitað hlaut að koma að því, að
launþegar misstu þolinmæðina og
vinnuveitendur viðnámsþróttinn: það
liggur í hlutarins eðli. Það næst aldrei
varanlegur friður á vinnumarkaði, fyrr
en þessum mikilvæga markaði verður
leyft að vera nokkurn veginn eins og aðrir
markaðir, þar sem verðmyndun (þ. e.
ákvörðun launa) ræðst að mestu leyti af
framboði og eftirspurn án atbeina vold-
ugra hagsmunasamtaka og ríkisvalds.
Reynslan utan úr heimi virðist sýna
glöggt, að vinnufriður helzt allajafna í
hendur við valddreifingu á vinnumarkaði.
Þannig tapast yfirleitt fæstir vinnudagar
í verkföllum í þeim löndum, þar sem kaup
og kjör ráðast í fyrirtækjunum (eins og
víða í Austur-Asíu og sums staðar í Aust-
ur-Evrópu) og ekki í miðstýrðum samn-
ingum á landsvísu (eins og víðast hvar í
Vestur-Evrópu). Þetta er samt ekki ein-
hlítt, sbr. t.d. verkfall flugmanna hjá Flug-
leiðum á dögunum.
Skoðum þetta betur. Menn hafa að sönnu
lært af því tjóni, sem verðbólgan hefur
bakað íslenzku efnahagslífi á liðnum
árum: menn skilja nú yfirleitt betur en
áður, að almenn kauphækkun umfrant
framleiðniaukningu leiðir til verðbólgu
eða atvinnuleysis (eða hvors tveggja).
Þessi lexíahefurhingaðtil haldiðafturaf
ntönnum við gerð kjarasamninga í þeirri
lotu, sem nú stendur yfir, þótt þar sé að
vísu víða teflt á tæpasta vað. Við þetta
bætist, að ný hrina stóriðju- og orkufram-
kvæmda (mestmegnis fyrir erlent lánsfé
með gamla laginu, ef svo fer sem horfir)
virðist líkleg til að kynda undir launa-
skriði og verðbólgu næstu misseri og
þrýsta þannig á gengi krónunnar, en unr
þetta er þó ekki hægt að fullyrða að svo
stöddu. Mikill viðskiptahalli á þessu ári
og næstu ár skv. spá Þjóðhagsstofnunar
snýst á sömu sveif.
Menntun, laun og afköst
/
Ahinn bóginn hafa verklýðsfélögin
enn sem fyrr neytt samtakamáttar
síns til að reyna að minnka launabilið á
milli þeiira, sem lægst hafa laun, og hinna,
sem bera meira úrbýtum. Af þessu leiðir
lækkun hlutfallslauna þeirra, sem hafa
fjárfest í menntun sinni og annarri starfs-
þjálfun. Með þvíeru þeim sendþau skila-
boð, að menntun þorgi sig ekki. Ný
skýrsla Hagfræðistofnunar Háskóla ís-
lands bendir til þess, að menntun á Islandi
skili einstaklingnum yfirleitt minni en
engum arði, þótt hún sé arðbærfyrirþjóð-
félagið í heild. Þetta virðist líklegt til að
leiða smám saman til þess, alveg eins og
t.d. í Svíþjóð, að menntun mannaflans
hrakar og grundvöllur þjóðarbúskaparins
veikist þá að því skapi, nema gripið sé í
taumana.
Þetta er einmitt einn helzti gallinn á mið-
stýringu kjarasamninga: henni er ætlað
að minnka launamun umfram þá niður-
stöðu, sem fengist á frjálsum ntarkaði,
með því að reka fleyg á milli vinnulauna
og afkasta.
Hér er hætta á ferðurn. Nú er auðvitað
ekkert við það að athuga, að menn sækist
eftir jafnari tekjuskiptingu. Vænlegasta
leiðin að því marki til lengdar er trúlega
að tryggja sem mesta og jafnasta mennlun
þegnanna, því að laun á frjálsum vinnu-
markaði endurspegla afköst, og afköstin
fara að miklu leyti eftir menntun. Auk
þessa geta menn beitt skatta- og trygg-
ingakerfinu fyrir sig í þessu skyni, en þá
verða þeir að gæta sín á að ganga ekki
svo langt í skattheimtu og endurdreifingu
auðs og tekna, að hagkvæmni og hag-
vöxtur minnki. Það er hins vegar óvæn-
legt til varanlegs árangurs að þjappa laun-
urn saman í miðstýrðum kjarasamning-
um, því að þá slævist hvötin til að afla sér
menntunar, og aukinn hluti mannatlans
festist þá íláglaunastörfum eða iðjuley si,
svo að atvinnuleysi breiðist út.
Atvinnuleysi er smitandi
Atvinnuleysingi leggur yfirleitt kapp
á að finna sér nýja vinnu, ef lítið eða
ekkert atvinnuleysi er í kringum hann.
En þegar margir aðrir eru einnig atvinnu-
lausir í nánasta umhverfi atvinnuleysingj-
ans, þá getur vinnuviljinn minnkað. At-
vinnuleysið getur orðið að lífsstíl. Þetta
er segin saga í ýmsum nálægum löndum
síðustu ár.
Það er því engan veginn einsætt, þegar
alls er gætt, að samþjöppun launataxta
ásamt verulegu atvinnuleysi leiði til jafn-
ari tekjuskiptingar en meira launabil við
fulla atvinnu. Þvert á móti bendir margt
til þess, að minna launabil fyrir tilstilli
miðstýrðra kjarasamninga geti leitt til
aukins ójöfnuðar í tekjuskiptingu, þegar
frá líður, einkum með því að „verðleggja
ungt fólk með ónóga menntun út af vinnu-
markaðinum" og draga úr sókn í starfs-
menntun af ýmsu tagi.
Þögn
ótt verklýðshreyfingin eigi sér að
ýmsu leyti virðulega sögu frá fyrri
helmingi aldarinnar, hér heima eins og
víða annars staðar, getur hún ekki státað
af miklum árangri í kjarabaráttu síðustu
áratuga, svo sem sár fátækt meðal fjöl-
mennra launþegahópa vitnar um. Forusta
verkalýðshreyfingarinnar hefur þvert á
móti stuðlað óbeint að fátækt og ójöfnuði
með því að liggja á liði sínu í mörgum
helzlu hagsmunamálum launþega, og þá
einkum láglaunafólks. Helztu forvígis-
menn launþega hafa t.d. yfirleitt ekki
tekið mikinn þátt íbaráttunni fyrir aukinni
hagkvæmni ílandbúnaði, sjávarútvegi og
bankarekstri til hagsbóta handa launa-
fólki, þótt aðeins hafi lifnað yfir sumum
þeirra allra síðustu misseri. Verkalýðs-
hreyfingin leggur höfuðkapp á minna
launataxtabil, þótt það hafi óveruleg, eða
jafnvel öfug, áhrif til kjarajöfnunar til
lengdar, en hún þegir um leið við miklu
meiri ójöfnuði, sem felst í áframhaldandi
ókeypis athendingu sameignaraflakvóta
til auðugra úlvegsmanna á kostnað al-
mennings.
Þorvaldur Gylfason
prófessor
3