Vísbending - 31.10.1997, Blaðsíða 2

ISBENDING
Að reikna út verðvísitölur

Þórólfur Matthíasson
hagfræðingur
S
öllum þjóðfélögum er verslað með
margar vöru- og þjónustutegundir.
Allar eru þessar vörur og öll þessi
þjónusta á það sameiginlegt að hægt er
að skipta á þeim og einni vöru, lögeyri
(gjaldmiðli). Þar sem lögeyririnn er sjálf-
ur vara er verðgildi hans háð framboði
og eftirspurn. Sé verð lögeyrisins hátt
kemur það fram í að verð allra annarra
vara er lágt. Sé verð lögeyrisins hátt er
verð allra annarra vara lágt. Fari verð lög-
eyrisins lækkandi er talað um verðbólgu.
Grunneining lögeyris á Islandi er 1 króna
og breytist ekki hvort heldur verð hans er
hátt eða lágt. Því verður ekki ráðið af
lögeyrinum sjálí'um hvert verðgildi hans
eða hver þróunin er. Það verður aðeins
gert með því að meta þróun verðlags allra
annarra vara íhagkerfinu. Þarsem vörurn-
ar eru margar en verðlag gjaldmiðilsins
aðeins ein tala er þörf á að reikna meðal-
gildi verðs allra vöru- og þjónustuliða
sem ganga kaupum og sölum.
Það er augljóst að nota þarf vegið meðal-
tal af einhverju tagi þar sem sumar vöru-
eðaþjónustutegundireru rniklu fyrirferð-
armeiri í hagkerfinu en aðrar. En hverjar
ættu vogirnar að vera? Ætti að notast við
fastar vogir? Sé það gert er talað um að
verðmælirinn, verðvísitalan, sé grunn-
ársvegin. Sé notast við umsvifa- og/eða
útgjaldastig líðandi stundar er talað um
að verðvísitalan sé gangársvegin. En þar
með er ekki öll sagan sögð því að margar
reikniformúlur upplylla þær kröfur sem
eðlilegt er að gera til að forskrift kallist
meðaltal. Helstu forskriftirnareru: hefð-
bundið vegið meðaltal (e.: Weiglited
Arithmic Mean), vegið umhverfumeðal-
tal (e.: WeightedHannonic Mean)og loks
vegið faldmeðaltal (e.: Weighted Geo-
metric Mean). t
Fram til rnars í ár var neysluverðsvísitala
Hagstofu Islands reiknuð sem grunnárs-
vegið hefðbundið meðaltal verðhlutfall-
anna P(i,t) og P( i,0), þar sem P(i,t) er verð
vöru i á tíma t og P(i,0) er verð sömu vöru
á viðmiðunartímabilinu. Táknum vog
vöru i sem S(i,0). Vogargrundvöllurinn
hefur verið fenginn ineð því að kanna
hlutdeild vörunnar i í heildarútgjöldum
dæmigerðra fjölskyldna í landinu. Verð-
vísitölur þjóðhagsreikninga eru gangárs-
vegin umhverfumeðaltöl verðhlutfall-
anna P(i,t) og P(i,0). VogargrundvöIIur-
inn er fenginn úr útgjalda- eða umsvifa-
hlutfalli viðkomandi vöru- eða þjónustu-
tegundar á viðeigandi stað í þjóðhags-
reikningum.
Nú upp á síðkastið hefur færst í vöxt hjá
hagstofum vítt um heim að notast við vísi-
tölur byggðar á vegnum faldmeðaltölum.
Þá er hlutfallið [P(i,t)/P(i,0)] hafið upp í
veldið S(i,0) og síðan fundið margfeldi
allra veldishafinna verðhlutfalla. Hag-
stofa Islands tók upp þessa aðferð við
útreikning neysluverðsvísitölunnar í
mars í ár.
Skekkjuvaldar
Vöru- og þjónustumengið í nútíma-
þjóðfélagierstórtogmargbreytilegt.
Það er því viðbúið að margháttaðar villur
og skekkjur geti laumast inn í þá meðal-
talsútreikningasemfólgnireru ívísitölu-
útreikningum. Helstu skekkjuvaldar eru
staðkvæmdarskæling (e.: Suhstitution
Bias), gæðaskæling (e.: Quality Bias),
nýjungaskæling (e.: New-Product Bias)
og stórmarkaðaskæling (e.: Outlet Bias).
Neytendur bregðst við verðhækkunum
einnarvöru meðþvíaðbeinaneyslu frem-
ur að öðrum skyldum vörum, staðgöngu-
vörum, hafi verð þeirra ekki hækkað.
Grunnársvegin vísitala tekur ekki tillit
til þessara viðbragða neytenda og ofmetur
því áhrif verðhækkunarinnar á neysluút-
gjöld þeirra. Með sama hætti mun gang-
ársvegin vísitala vanmeta áhrif verð-
hækkunar þar eð vogargrundvöllur henn-
ar byggir á neysiusamsetningu eftir að
neytandinnhefurbreyttneyslusinni. Eins
og aðrar neysluverðsvísitölur var eldri
neysluverðsvísitalaHagstofunnargrunn-
ársvegið hefðbundið meðaltal verðstærð-
anna. Því verður staðkvæmdarskælingin
til að verðlagshækkanir eru fremur of-
metnar en vanmetnar. Vert er að vekja
athygli á að umfang staðkvæmdarskæl-
inga er mjög háð því hversu oft er skipt
um vogargrundvöll í vísitölunni. Þeim
mun tíðar sem um vogir er skipt þeim
mun minni verðurstaðkvæmdarskæling-
in. I Bandaríkjunum, þar sem skipt er um
vogargrundvöll á 10 ára fresti, er talið að
þessi skælingarþáttur verði lil þess að
verðhækkanir séu vanmetnar um 0,4% á
ári til jafnaðar.1 Hér á landi er skipt örar
um vogargrundvöll. Sé gert ráð lyrir að
2/3 til 3/4 hluti skekkjunnar í bandarísku
vfsitölunni komi fram á síðustu 5 árum
gildistíma hvers vogargrundvallar verður
útkoman að skekkjan hér á Iandi gæti
verið 0,1 til 0,15% á ári sem er mjög í takt
við fullyrðingar talsmanna Hagstofu Is-
lands. Það á við um bæði grunnársvegin
hefðbundin verðmeðaltöl og gangársveg-
in umhverfu verðmeðaltöl að bæði gefaþau
rétta rnynd af verðlagsþróun ef neytand-
inn breytirekki neyslu sinni íkjölfar verð-
lagsbreytinga. Vegið faldmeðaltal byggir
á þeirri hugmynd að neytandinn haldi út-
gjöldum til hvers verð- og þjónustuliðar
óbreyttum í kjölfar verðbreytinga. Þessi
forsenda ferþví nokkum milliveg milli þess
að festa útgjaldahlutföllin við upphaf eða
lok skoðunartímabils. Bureau of Labor
Statistics í Bandaríkjunum hefur reiknað
útverðlagsþróuníBandaríkjunumfrádes-
ember 1990 til febrúar í ár með því annars
vegar að notast við hefðbundnar aðferðir
og hins vegar með því að notast við vegið
faldmeðaltal. Sé stuðst við hefðbundna út-
reikninga er matið á verðhækkununum á
þessuríflega7áratímabili 18,6%en 16,2%
sé stuðst við vegið faldmeðaltal. Þessi mun-
ur svarar til 0,29% skekkju á ári, eða 75%
þeirrar skekkju sem rakin hefur verið til
staðkvæmdarskælingar í opinberum
skýrslum. Það er því ljóst að breytingar á
útreikningsaðferð kunna að skila veruleg-
um ávinningi.
Þó eru til þeir hagfræðingar sem halda
fram að með vegnu faldmeðaltali sé sleppt
lausum öðrum skekkjuvaldi, tekjuskæl-
ingu (e.: Income Bias). Skal sú athuga-
semd látin liggja milli hluta að sinni.
Framleiðendur vöru og seljendur þjón-
ustu vinna sífellt að því að bæta gæði
vöru sinnarog þjónustu. Oft verðurþessi
þróun hæg og bítandi og án þess að vart
verði við hana. Þannig er Ijóst að sjón-
varpsáskrift í dag og sjónvarpsáskrift fyrir
15 árum er ekki sami hluturinn. Hluti af-
notagjaldshækkunar er því til kominn
vegna aukins útsendingartíma. Þannig má
farayfirhvern neysluflokkinnáfæturöðr-
um. Nýjungaskæling er skylt fyrirbæri.
Nýjar vörur bætast sífellt við þá vöru- og
þjónusluflokka sem neytendum standa
til boða. Dæmi: Myndbandstökuvélar.
Þessar vélar voru óskaplega dýrar þegar
þær voru fyrst kynntar til sögunnar en
kosta nú litlu meir en vandaðar hefð-
bundnar myndavélar. Þessi mikli verð-
lækkunarferill kemur ekki fram í neyslu-
vöruverðsvísitölunni þar eð myndbands-
tökuvélar voru ekki kynntar til sögunnar
fyrr en eftir að verðlækkunarferill þeirra
var nánast á endarunninn. Boskin-nefnd-
in sem sagt er frá í neðanmálsgrein telur ■
að gæða- og nýjungaskælingin svari til
þess að verðhækkanir í Bandarfkjunum
séu ofmetnar um 0,6% á ári. Leggja
Framhald á síðu 4
2