Vísbending - 18.12.1998, Blaðsíða 8

og seljenda í löndunum án ríkisaf-
skipta, að opna markaði og afnema
höft og hömlur á gjaldeyrisviðskipt-
um, samfara því að byggja upp efna-
hagslíf þeirra landa sem harðast höfðu
verið leikin af eyðileggingu stríðsins.
Það er ekkert sem mælir því í mót að
Islendingar hefðu getað orðið sam-
ferða öðrum Evrópuríkjum í þessu
ferli. Við hefðum reyndar getað verið
í fararbroddi ef
við hefðum
tekið við okkur
strax eftir
stríðið og
stjórnvöld sett
það á oddinn að
skrá gengið rétt.
Núna var þetta
orðið miklu
erfiðara. Við
vorum komnir í
aðra og þrengri
stöðu en önnur
Evrópulönd í
kringum 1950,
vegna þess að
við vorum með
svo mikinn
raunverulegan
halla út á við,
sem að vísu var
haldið í skefjum með þessum víðtæku
höftum. Ef að staðfastur vilji og
ásetningur hefði verið fyrir hendi hefði
tilraunin 1950 líka átt að geta
heppnast. Að vísu komu til ytri áföll í
kjölfar Kóreustríðsins, sem gerðu
okkur erfitt fyrir, en eftir það fóru að-
stæður hér á landi batnandi. Harðar
vinnudeilur 1952 leystust með tiltölu-
lega hófsömum kjarasamningum og
víðtækt atvinnuleysi hvarf með samn-
ingunum um varnarliðsframkvæmdir
1953, þegar allt að 3000 manns fékk
atvinnu við margháttaðar fram-
kvæmdir á vegum ameríska hersins.
Markaðir okkar voru að styrkjast á
næstu árum með stórauknum útflutn-
ingi til Bandaríkjanna og föstum við-
skiptasamningum við Sovétríkin. Það
vantaði bara herslumuninn á að að-
gerðirnar 1950 heppnuðust þegar
menn hröktust af leið og fóru inn í
bátagjaldeyriskeríið.
Annað tækifæri kom svo síðar á ára-
tugnum. Markaðirnir voru í góðu lagi
og rífandi hagvöxtur í þjóðfélaginu og
mikil aukning í gjaldeyristekjum.
Þarna voru í rauninni miklu betri tæki-
færi til kerfisuppskurðar en á tímanum
bæði á undan og eftir, en þau nýttust
ekki til varanlegra umbóta og eftir
kjaradeilurnar miklu á árinu 1955
festust menn enn frekar í kerfinu, juku
við það fremur en að draga úr því.
Þarna bar náttúrlega margt til. Það er
ekki lítið átak sem þarf til umskipta,
þegar kerfi er orðið jafn hátimbrað og
víðtækt og hafta- og uppbótakerfi
okkar var á þessum tíma, þar sem bók-
staflega allar hagstærðir og atvinnu-
greinar voru tengdar innbyrðis með
millifærslum, enda hið opinbera gengi
krónunnar fjarri öllum sanni. Margir
voru auk þess orðnir vantrúaðir á að í
svo litlu veiðimannaþjóðfélagi eins og
okkar, sem væri háð gífurlegum sveifl-
um í aflabrögðum og á mörkuðum, væri
hægt að stjórna nema með beinum að-
gerðum, stjórnvöld yrðu bókstaflega að
passa upp á alla hluti, annars hlyti að
fara illa.
Ég held að það hafi farið saman
þrennt, sem gerði útslagið á að í svo
víðtæka kerfisbreytingu var ráðist.
Þótt íslendingar hafi alltaf reynst vera
sérlundaðir í efnahagsmálum má ekki
gera of lítið úr því að við höfum alltaf
fylgst með því sem aðrir voru að gera
í löndunum í kringum okkur, sem voru
þá að feta sig í átt til frelsis og við
sáum að það bar árangur. Evrópusam-
runinn var þá að byrja og byggðist á
efnahagslegum hugmyndum í þessa
veru og hér var fylgst með þeim ferli
og skoðað hvort við Islendingar yrð-
um ekki fyrr eða síðar, nauðugir vilj-
ugir, að verða samstíga viðskiptalönd-
um okkar á þeirri braut. Það þýddi að
sjálfsögðu aðlögun að þeim nýju hag-
stjórnaraðferðum, sem þar var byrjað
að beita.
Fram til þessa hafði pólitískar forsend-
ur skort til þess að ná saman pólitísk-
um meirihluta urn kerfisbreytingu.
Stjórnmálaflokkarnir voru mjög tví-
stígandi. Innan þeirra margra var
menn að finna, sem gerðu sér ljóst að
söðla þurfti um í hagstjórninni. En það
var fyrst með
kjördæmabreyt-
ingunni og úr-
slitum kosninga
eftir hana, sem
forsendur sköp-
uðust fyrir þing-
meirihluta um
nýja efnahags-
lega hugsun. Sá
meirihluti var
þó í tæpasta
lagi, svo að um
þetta þurfti
firnasterka sam-
stöðu, svo að
tryggt væri að
ekki yrði hopað
á hæli í miðjum
klíðum, eins og
svo oft hafði
gerst áður, þegar
slakað var á höftunum um stund, en
tökin svo jafnan hert aftur strax og í
móti blés.
Loks voru menn farnir að finna til vax-
andi vonleysis í því endalausa þrefi og
átökum, sem það kostaði um hver ára-
mót að ná endum saman, koma fiski-
skipunum á flot og reyna að tryggja
jafnvægi á vinnumarkaðnum og í
efnahagslífinu. Það var ekki fyrr búið
að leysa einn vanda en sá næsti kom
upp og það var aldrei hægt að líta til
framtíðar og hugsa um lengri tíma
þróun þjóðfélagsins.
Allt þetta gerði það að verkum að nú
fannst mönnunt tími til korninn að
gera það róttækar ráðstafanir í einurn
áfanga að yfirgnæfandi líkur væru á
að þær tækjust. Markmiðið var að
tryggja að til frambúðar væri hægt að
afnema allar gjaldeyrishömlur vegna
innflutnings og aflétta fjárfestingar-
eftirliti og öllum óeðlilegum hömlum
á framtak í atvinnuvegunum. Annars
vegar var þetta að sjálfsögðu hag-
fræðilegt viðfangsefni, að setja fram
slíka efnahagslega verkáætlun, sem
gripi yfir alla nauðsynlega þætti, og
þar var að sjálfsögðu hægt að byggja
Á ársfundi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins 1968. F.v. Jóhannes Nordal, Jónas Haralz,
Vilhjálmur Þór, Gylfi Þ. Gíslason og Magnús Jónsson frá Mel. Ljósm. imf.
8