Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 15

„Réttast væri að einkavæða
*
Arnastofnun“
Jónas Kristjánsson, fv. forstöðu-
maður Arnastofnunar, ólst upp sem
samvinnumaður og hafði litla trú að
auðvaldinu. Það kemur því mörgum
á óvart að heyra skoðanir hans á
kostum einkaframtaks. Þeir Ólafur
Hannibalsson, blaðamaður, ræddu
þessi mál í nóvemberlok.
S
Eg hef mælt mér mót við Jónas
Kristjánsson prófessor, fyrr-
verandi forstöðumann Árna-
stofnunar, og við ætlum að hittast
klukkan tíu að morgni dags í musterinu
sjálfu. Stúdentar eru þá nýbúnir að hefja
herferð fyrir bættum kjörum sínum með
sýningu á beinagrind nokkurri í eigu
læknadeildar Háskólans í tilefni af
aldarfjórðungsafmæli framfærslugrunns
LÍN. Beinagrindin á væntanlega að leiða
huga okkar hinna að yfirvofandi
hungursneyð þessa minnihlutahóps.
Bifreiðastæðin kringum Árnagarð og
Odda bera kjörum stúdentanna glöggt
vitni. Það þarf að hringsóla marga hringi
áður en smuga opnast fyrir litla, gamia
Volkswagen-krílið mitt. Þetta hefst samt
að lokum. Ég fer inn og á þriðju hæð er
Jónas kominn og við flytjum okkur í
bókastofu Þorsteins M. Jónssonar.
Jónas er einn þekktasti hugvísinda-
maður landsins en hann viðraði fyrir
nokkrum árum á rótarífundi skoðanir
sínar á verklagi og vinnubrögðum í
einkafyrirtækjum annars vegar, en
fyrirtækjum á vegunt hins opinbera hins
vegar. Óhætt er að segja að þar hafi hann
komið á óvart.
Mér dettur í hug að spyrja Jónas
hvort hann sé kunnugur svonefndu
Péturslögmáli, sem er á þá leið, að í
stigveldi eða píramídakerfi sé alltaf
ákveðin tilhneiging til þess að menn
forframist í starfi þar til þeir eru kornnir
í stöðu sem þeir eru ófærir til að gegna.
Sé litið á þetta frá hinni hliðinni,
sjónarmiði rekstursins, segir lögntálið að
sérhver staða hafi tilhneigingu til að vera
gegnd af manni sem til þess er óhæfur.
Jónas kannast ekkert við þennan
prófessor Peters en segir að sér lítist vel
á þessar kenningar hans. Jónas man hins
vegar glöggt þegar hann reifaði hugsanir
sínar um rekstur stofnana á rótarífundi
þar sent rætt var hvernig færa mætti
verkefni frá ríkinu til einkaaðila.
„ALDRIG FÁRDIGA“
y
Eg man, segir Jónas, „að ég sagði
nokkur orð að lokum. Ég rakti þar
hvernig ég sem ungur maður hefði verið
Ólafur Hannibalsson
vinstra megin í skoðunum, alinn upp í
Framsóknarandrúmslofti Suður-
Þingeyinga. Þar af leiðandi vildi ég þá
víðtækan opinberan rekstur á þeim
sviðum þar sent augljósir kostir
samvinnuhreyfingarinnar fengju ekki
notið sín. Skoðanir mtnar hefðu hins
vegar mjög breyst á þessu í áranna rás.
Nú væri inér að vísu vel kunnugt það
lögmál að menn hneigðust í aftur-
haldsátt með aldrinum, en í þessu tilfelli
væri mér nær að halda að aldarfjórðungs
reynsla mín sem embættismanns hefði
haft meiri áhrif á skoðanir mínar en
aldurinn. Niðurstaða mín væri sú, að
ríkisrekstur einfaldlega „fungeraði" ekki
eins vel og einkareksturinn.
Ég man að ég endaði þessa tölu á
dæmi um orðabók sænsku akadem-
íunnar. Ekki man ég núna hvenær
starfsemin hófst að samningu hennar en
hitt liggur fyrir að fyrsta bindið kom út
á árinu 1898 og að með síðasta bindinu,
sem út kom 1993 og var það 31. í
röðinni, var kornið aftur í uppflettiorðin
St. Ég heimsótti einu sinni þessa stofnun
í Lundi. Hún hafði þá 18 starfsmenn rétt
eins og Akademían sjálf de Aderton og
lætur nærri að þeir hafi komið út einu
bindi á þriggja ára fresti.
Svo var það að Svíakonungur, Karl
Gustaf, kom hingað í heimsókn á
stofnunina til að skoða handritin. Hann
var þá ungur maður og mjög fátalaður.
Reyndar sagði hann bara fjögur orð
meðan á heimsókninni stóð. Ég sýndi
honurn eintak af orðabókinni sent
Akademían hafði gefið Árnastofnun. Þá
mælti hann þessi fjögur orð: „Dom blir
aldrig fárdiga.“
Þessi knappi dórnur hefur löngum
klingt í eyrum mér eins og bjalla.
Tilfinning mín, og reynsla víða að,
lögðust á eitt um að sannfæra mig um
að þegar hið opinbera, ríki og
sveitarfélög, fara með rekstur stofnana,
hafi þær stofnanir tilhneigingu til að
falla í fastar skorður og starfsemin að
sofna út af í værð. Nú er ég alls ekki
rétti maðurinn til að gagnrýna þennan
sofandahátt, ég var áreiðanlega ekki
góður forstöðumaður, enda valinn sem
fræðimaður til að veita minni stofnun
forstöðu, án nokkurrar kröfu um fyrir
fram þekkingu á stjórnsýslu.
Ég geri mér líka grein fyrir að ekki
má heldur keyra fræðilega útgáfu-
starfsemi of hratt; menn þurfa að hafa
tíma og næði til að vanda sig. En þetta
vill ganga miklu hægar en æskilegt er.
Einhvern tíma á árunum varð mér að
orði að réttast væri að einkavæða
Árnastofnun ef einhver fengist til að eiga
hana!
Klækin kaupmannslund
róunin í heiminum í kringum okkur
hefur verið sú að viðhorf lil
einkareksturs hafa tekið gagngerum
stakkaskiptum. Ef við rifjum upp
uppeldi minnar kynslóðar þá var það
gjarnan eitthvað á þessa leið: Frá blautu
barnsbeini var maður alinn upp í
tortryggni gagnvart auðkýfingum, ef
ekki beinum fjandskap. Auðsöfnun og
kúgun voru nánast óaðskiljanleg
hugtök. Sem barn byrjaði maður að lesa
um ríka manninn sem kúgaði hinn
fátæka, frásagnir frá Ameríku unt
yfirgang auðvaldsseggja, að maður nú
ekki tali um sögur af valmenninu
Abraham Lincoln, sem frelsaði þrælana.
íslensku stórskáldin lágu heldur ekki á
liði sínu. Þorsteinn Erlingsson kvað:
„Voldugir húsbændur, hundar á vörð og
hópur af mörkuðum þrælum.“ Og sagði
ekki Jónas Hallgrímsson: „Klækin er
kaupmannslund / kæta hana andvörp
föðurleysingjanna?“ Það hafði lengi
legið í landi mikil harka gagnvart
fátæklingum. Ekki bara af hendi
valdsmanna og kaupmanna, heldur átti
hver sveil og hvert byggðarlag sínar
sögur af stórbændum, sem áttu margar
jarðir og nurluðu sarnan fé með
fullkomnu tillitsleysi við fátæka
leiguliða. Slíkar sögur gengu í minni
sveit.
Halldór Laxness útmálaði líka í
sínum ritverkum hlutskipti hins snauða
gagnvart þeim ríku, bændum, kaup-
mönnum og hinni nýju stétt útgerðar-
manna. Andúð á auðmagni hélst í
hendur við sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar, sem þá var á lokaspretti, og þorri
ungs fólks sá í hillingum nýtt þjóðfélag
15