Vísbending - 25.02.2000, Blaðsíða 3

V
ISBENDING
Er krónan vöm gegn verðbólgu?
, Ásgeir Jónsson
hagfræðingur
Miklar verðhækkanir að undan-
förnu hafa valdið áhyggjum
um að efnahagsárangur síð-
asta áratugs sé í hættu. Sumir vilja leggja
þetta út sem rök fyrir því að taka upp
evru í stað krónunnar, en aðrir orna sér
við þá tilhugsun að verðbólgan væri
mun hærri ef krónan væri ekki til staðar.
Því til stuðnings hefur verið tekið dæmi
af Irlandi þar sem verðbólga tók kipp á
fyrsta ári evrunnar. Báðar skoðanir gætu
haft við rök að styðjast, en erfitt er að
segja til um hver verðbólga hefði orðið
ef Island hefði orðið tólfta þjóðin til að
taka upp evru. Það veltur m.a. á vaxta-
næmi eftirspurnar, verðbólguvænting-
um og áhrifum gengislækkunar evru á
efnahagslífið. Hins vegar er það næstum
aukaatriði. Ef ísland væri hluti af
evrópsku myntsvæði skiptir skammtíma
verðbólgumunur ekki miklu þar sem
verðlag gæti aldrei reikað mjög langt frá
því sem gerist í Evrópu og verðbólgu-
væntingar myndu mótast af því.
Aðalatriðið er að við nú verandi fyrir-
komulag er hætta á því að verðbólgu-
þrýstingur og viðskiptahalli leiði til
kollsteypu, þ.e. gengislækkun, verð-
bólguholskeflu og bankakreppu. Svo
lengi sem krónan er við lýði mun
íslenska hagkerfið ekki aðeins vera veikt
fyrir verðbólgu heldur munu áhrif
hennar vera mun verri en þyrfti að vera.
Fram á veginn
f litið er til sögu íslands frá seinna
stríði er ljóst að landið hefur átt við
krónískan verðóstöðugleika að stríða.
Það hafa aðeins komið þrjú tímabil þar
sem verðlag hefur verið nokkuð stöð-
ugt; 1953-59, 1963-66 og nú síðast
1992-1998, en annars hefur verðbólga
verið óásættanleg. Stór hluti af þessum
óstöðugleika hefur verið framleiddur
með gengisfellingum sem hafa yfirleitt
komið í kjölfar þenslu hér innanlands.
Hið sama gæti orðið uppi á teningnum
nú þar sem mörg teikn eru á lofti um
veikleika krónunnar, s.s. þrálátur
viðskiptahalli og mikill vaxtamunur við
útlönd. Aðild Island að myntsamstarfi
Evrópu rnyndi hins vegar sjálfkrafa
negla niður verð á þeim vörum sem er
frjálst að flytja inn og einnig mætti búast
við aukinni erlendri samkeppni í
þjónustugreinum. Þó er ekki loku fyrir
það skotið að launaskrið geti átt sér
stað og verð á óskiptanlegum vörum (e.
non-tradables) hækki meira en gerist
erlendis, en verðbólgan gæti hvorki
orðið langvinn né almenn. Verðbólgu-
væntingar munu einnig verða negldar
niður sem mun gera einkaneyslu mun
stöðugri en verið hefur hingað til.
Núverandi aðstæður
Ahrif vaxta á hagsveiflur ráðast af
vaxtanæmi eftirspurnar. Svo virðist
sem eftirspurn heimila sé frernur ónærn
fyrir vaxtahækkunum. Þjóðin er
tiltölulega ung og því mikið af ungu
fólki sem þarf lán til þess að fjárfesta og
koma sér fyrir í lífinu. Þetta er því
eftirspurn sem er lífshlaupstengd (e. Life
cycle demand) og ónæm fyrir vöxtum.
Vormenn Islands munu frekar velja að
greiða hærri vexti heldur en dvelja eitt ár
enn hj á foreldrum eða leigj a í kjallaraholu
einhvers staðar. Þá virðist einnig ríkja
mikil bjartsýni um framtíðartekjur
samhliða nokkru ábyrgðarleysi í
lántökum. Það er vandi um slíkt að spá
hvort sú bjartsýnin sé réttmæt eður ei.
Hins vegar er ljóst að lánaþenslan er að
nokkru leyti verk stjómvalda sem hafa
komið upp kerfi sem verðlaunar þá sem
skulda. Það er gert bæði með sjóðum
sem lána út á niðurgreiddum vöxtum, en
einnig með niðurgreiðslu á vaxtagjöldum
með sk. vaxtabótum. Með því hafa vextir
í raun verið gerðir óvirkir sem stjórntæki.
Þá skipta væntingar miklu. Hag-
kerfið bregst ekki við nafnvöxtum í sjálfu
sér heldur væntum raunvöxtum. Ef verð-
bólguvæntingar eru miklar þarf skarpa
hækkun nafnvaxta til þess að hækka
vænta raunvexti. Margir Islendingar
virðast nú búast við hárri verðbólgu,
m.a. vegna þess að þeir muna lengur en
10 ár aftur í tímann, og þess vegna þarf
miklar vaxtahækkanir til þess að hafa
áhrif á eftirspurn. Því til viðbótar koma
væntingar um hækkun eignaverðs. Þrátt
fyrir háa vexti virðist það enn arðsamt
að taka lán og kaupa fasteignir eða
hlutabréf, því hækkanir á fasteigna- eða
hlutabréfaverði hafa verið miklar.
Ef lánaeftirspurn er óteygin skiptir
framboðshliðin öllu máli. V axtahækkanir
hérlendis hafa aukið vaxtamun við
útlönd og arðsemi þess að taka lán
erlendis og endurlána innanlands. Þess
vegna læðist sá grunur að að vaxta-
hækkanir hafi hingað til aukið lána-
framboð og hvatt lánastofnanir til þess
að teygja sig lengra með lánaáhættu.
Þessi erlendu lán eru tekin í því trausti
að gengið haldist stöðugt og eru því í
þeim skilningi með ríkisábyrgð. Ef
gengið gefur eftir af einhverjunt ástæð-
um geta afleiðingarnar orðið nokkuð
hörmulegar þar sem gengisfelling mun
auka greiðslu- og skuldabyrði innlendra
lánastofnanna og getur jafnvel leitt til
bankakreppu.
Hvað ef?
f Island hefði tekið þátt í samruna-
ferlinu sem fylgdi evrunni er ljóst að
nafnvextir hefðu lækkað. En jafnframt
hefðu verðbólguvæntingar minnkað
vegna þess að fólk hefur meiri trú á
evrópskum verðstöðugleika en íslensk-
um. Þess vegna er erfitt að segja til um
þróun væntra raunvaxta hérlendis.
Einnig er ljóst að lægri verðbólguvænt-
ingar hefðu valdið mun meiri tregðu hjá
fyrirtækjum að hækka verðlag en nú
hefur verið raunin, auk þess sem erlend
samkeppni hefði aukist.
Hins vegar hefði gengisfall evrunnar
áfjármálamörkuðum orðið til þess hækka
innflutningsverð, en þar sem margar af
neysluvörum landsins koma frá evru-
svæðinu og einhver staðkvæmd kæmi
fram varðandi vörukaup utan evruland-
anna yrðu verðbólguáhrifin ekki jafn
mikil og við gengisfall krónunnar. Þá
myndu útflutningstekjur aukast sem að
öðru óbreyttu yki eftirspurn. En samt
sem áður er ekki víst með heildar-
útkomuna. Nú er fjármagnsflæði frjálst
og breytingar á útflutningstekjum eru
lítilvægar samanborið við fjármagns-
strauma til og frá landinu. Það er jafnvel
ekki fjarstæða að álíta að gengissig og
hverfandi vaxtamunur við útlönd hefði
orðið til þess að hægja á aukningu útlána
og jafnvel draga úr verðbólguþrýstingi.
Hvað um írland?
erðbólga í Irlandi var um 3,3% á
árinu 1999 sem er um 1-2% hærra
en í Frakklandi eða Þýskalandi sem þýðir
að samkeppnisstaða írlands hefur
veikst. En hið sama hefði gerst ef Irar
hefðu ráðist í vaxtahækkanir til þess að
kæla hagkerfið sem mundu jafnframt
hækka írska pundið á gjaldeyris-
mörkuðum. En hér verður einnig að líta
á málin í breiðara samhengi. írar hafa
rétt risið úr fátækt og alþjóðleg fyrirtæki
hafa fjárfest þar vegna þess að laun og
verðlag er lægra en gerist á meginlandi
Evrópu. Þrátt fyrir mikinn hagvöxt
síðustu áratugi er verðlag í Irlandi enn
um 10-20% lægra en gerist í norðlægari
hluta ESB, m.v. jafnvirði kaupmáttar (e.
purchasing power parity). Slíkt getur
ekki haldist til langframa og er eðlilegt
að velgengnin skili sér í meiri verðbólgu
en gerist í ESB og það án þess að landið
beri skaða af. Myntbandalagið hefur
hraðað þessari þróun með því að gera
(Framhald á síðu 4)
3