Vísbending - 09.06.2000, Blaðsíða 3

ISBENDING
Erlendar skuldir: Afram hærra
Þorvaldur Gylfason
prófessor
Erlendar skuldir þjóðarbúsins í
heild jukust mjög árið 1998 og
aftur 1999 vegna mikils halla á
viðskiptum við útlönd. Skuldimar náðu
sögulegu hámarki (66% af landsfram-
leiðslu) í lok árs 1999 skv. nýjum tölum
frá Seðlabankanum. Hið opinbera (ríki
og sveitarfélög) hefur tekið fjórðung
þessara lána, innlánsstofnanir og aðrar
lánastofnanir hafa tekið helminginn, og
atvinnufyrirtæki fjórðunginn, sem eftir
er. Skuldirnar munu halda áfram að
hrannast upp á þessu ári, því að við-
skiptahallinn verður áfram mikill: því er
nú spáð í Þjóðhagsstofnun, að hallinn
verði um 7% af landsframleiðslu árið
2000, þriðja árið í röð. f árslok 2000 verður
skuldahlutfallið væntanlega komið upp
undir eða jafnvel upp fyrir 70%. Og það
stefnir miklu hærra, því að Þjóðhags-
stofnun spáir því nú, að viðskiptahallinn
muni nema um 8% af landsframleiðslu
að jafnaði 2001-2004. Þetta hefur ekki
gerzt áður.
Hvað með það?
Myndin lýsir þróun erlendra lang-
tímaskulda í hlutfalli við lands-
framleiðslu frá 1980 til 2004 miðað við
spá, eða réttar sagt framreikning, Þjóð-
hagsstofnunar um viðskiptahalla og
hagvöxt og óbreytt gengi. Ef spáin
gengur eftir, þá fer skuldahlutfallið að
nálgast 90% árið 2004, svo að greiðslu-
byrði erlendra langtímalána mun þá
væntanlega leika á bilinu milli fjórðungs
og þriðjungs, ef reynsla fyrri ára er höfð
til marks. Með öðmm orðum: við þurfum
þá að nota þriðju eða fjórðu hverja krónu
af útflutningstekjum okkar í vexti og
afborganir af erlendum lánum.
En hvað gerir það til? — kann nú
einhver að spyrja. Hverju skiptir það
mig, þótt nágranni minn safni skuldum?
Vandinn hér er þessi: nágranni þinn
getur velt skuldabyrðinni að nokkru leyti
yfir á þig, einkum og sér í lagi úr því að
bankakerfið er enn að miklu leyti í hönd-
um ríkisins og þarf ekki að sæta verulegri
samkeppni erlendis frá. Bankarnir taka
lán erlendis fyrir hönd viðskiptavina
sinna og þurfa að standa í skilum við
erlenda lánardrottna. Þegar skuldabyrð-
in þyngist út á við, þá reyna þeir að jafna
metiri með því að bjóða innlendum
viðskiptavinum sínum lakari vaxtakjör
en ella, einnig þeim, sem bera enga
ábyrgð á skuldasöfnuninni erlendis. Og
ef bankarnir komast í kröggur vegna
fyrirhyggjuleysis og óhófs í útlánum,
þá mun ríkið næstum örugglega velta
kostnaðinum yfir á skattgreiðendur.
Kjarni málsins er sá, að raunveruleg
ábyrgð ríkisins nær langt umfram lán-
tökur ríkisins sjálfs. Úti í Evrópu myndu
miklar skuldir við útlönd að vísu ekki
valda sambærilegum vanda, ekki lengur,
því að þar ríkir nú alþjóðleg samkeppni
á fjármálamarkaði. Þar skiptir skulda-
byrðin, sem er að vísu óvera víðast hvar,
því mun minna máli en hér.
Þegar svipuð staða kom upp hér
heima fyrir nokkrum árum og erlendar
skuldir stefndu á 70% af landsfram-
leiðslu, þá gripu menn til þess ráðs að
ganga á gjaldeyrisforðann til að endur-
greiða erlendar skuldir. En nú er ekki
Erlend lanetímalán sem hlutfall af landsframleiðslu
1980-2004 (%)
90
80-
70-
60- ■
50
40
30-
20-
10.
■iiiimiiiii
n 11111111 ii 111
1111111 ii ii 1111
' 11111111111111
Spáfyrir2001-2004skv.framreikningiÞjóðhagsstofnunar
hægt að leika þann leik á ný, því að
gjaldeyrisforðinn er í sögulegu lágmarki
miðað við innflutning og dugir aðeins
fyrir innflutningi á vörum og þjónustu
í sex vikur, sem er langt fyrir neðan
venjuleg öryggis- og viðmiðunarmörk.
Ef gengi krónunnar fellur af völdum
viðskiptahallans og veikrar gjaldeyris-
stöðu, svo sem virðist æ líklegra með
hverjum mánuðinum sem líður, þá myndi
skuldahlutfallið hækka og skuldabyrðin
þyngjast enn frekar í bráð og þjóðar-
tekjurnar mynduþá lækka í einni svipan
í dollurum talið. Island myndi þá flytjast
sem því nemur niður eftir listanum yfir
ríkustu lönd heims miðað við lands-
framleiðslu á vinnustund (sjá grein mína
hér í Vísbendingu 7. maí 1999). Fari svo,
mun gengisfall krónunnar á hinn bóginn
verða til þess, að skuldabyrðin léttist
aftur smám saman að öðru jöfnu, því að
lægra gengi er lyftistöng undir ýmiss
konar útflutning til langs tíma litið og
dregur auk þess úr innflutningi.
Útlán, arður og sjálfstæði
Það hefði verið hyggilegra að nota
uppsveifluna í efnahagslífinu síð-
ustu ár til að grynnka á erlendum skuld-
um þjóðarbúsins og standa straum af
t.a.m. stóriðjuframkvæmdum með inn-
lendu lánsfé frekar en erlendu. Til þess
hefði þurft styrkari hendur við stjórn
peningamála og næmara tímaskyn: það
hefði þurft að halda aftur af útlána-
þenslunni í tækan tíma, ekki aðeins með
ströngum aðhaldsaðgerðum, heldur
einnig með skipulagsbreytingum, þ.e.
einkavæðingu og aukinni erlendri sam-
keppni á fjármagnsmarkaði. Hvort
tveggja brást. Ríkið ber ábyrgðina, þegar
útlánaþensla ríkisbankakerfis fer úr
böndunum, ekki sízt í landi, þar sem
Seðlabankinn heyrir undir sjálft for-
sætisráðuneytið. Þar að auki hefði
álagning veiðigjalds í tæka tíð, t.d. með
uppboði aflaheimilda á opnum markaði,
hamlað gegn þenslunni.
Nú ríður auk þess mjög á því sem
fyrr, að fjárfestingin, sem verið er að
nota lánsfé til að fjármagna, beri myndar-
legan arð, því að ella mun aukin skulda-
byrði íþyngja þjóðinni verulega, þegar
frá líður. Útreikningar hæfra hagfræð-
inga utan stjórnkerfisins virðast þó
benda til þess, að umtalsverður vafi leiki
á hagkvæmni fyrirhugaðra virkjunar-
framkvæmda í Austurlandskjördæmi,
enda þótt engar bætur komi fyrir um-
hverfisspjöll. Það er nauðsynlegt, að
þær framkvæmdir og aðrar svipaðar séu
ekki aðeins látnar sæta umhverfismati,
heldur einnig arðsemismati fyrir opnum
(Framhald á síðu 4)
3