Vísbending - 30.06.2000, Blaðsíða 3

ISBENDING
Áhættuþættir í sjávarútvegi
Æ.i ' Guðmundur Magnússon prófessor

Grein þessi er úr námskeiðinu Áhœttustjómun ( viðskipta- og
hagfræðideild Háskóla íslands hjá Guðmundi Magnússyni.
Höfundar eru Amar Þór Snorrason, Einar Þór Harðarson, Geir
Gíslason og Hrefna Hrólfsdóttir.
/
hættuþættir íslenskra sjávar-
útvegsfyrirtækja eru að mörgu
leyti svipaðir. Ágætt yfirlit yfir
þessa áhættuþætti er að fínna í Útboðs-
og skráningarlýsingu vegna nýs hluta-
fjárútboðs SÍF hf. frá því íjúlí 1999. Það
er gagnlegt að rekja hvaða áhættuþættir
koma þar fram og fjalla sérstaklega um
nokkra þeirra.
I meðfylgjandi upptalningu sést að
Markaðsáhœtta
• Samkeppni, markaðshlutdeild, vöruúrval
• Fiskverð, verð annarra matvæla, eftirspum
• Neyslubreytingar, þróunarstarf
• Vægi hvers markaðar og áhættudreifing með
nýjum mörkuðum
• Stærð kaupenda
• Vömmerki
Hráefnisframboð
• Astand flskistofna
• Hegðunarmynstur fiskistofna m.t.t. landhelgi
• Veiðiheimildir
• Aflabrögð
• Samkeppni vinnslugreina um hráefni
• íslenskt og erlent hráefni sem hefur aukist.
Fjárfestingaráhœtta
• Efnahagsumhverfi
• Innri þættir fyrirtækis sem íjárfest er í
• Markaðir sem fyrirtækið starfar á
• Markmið með fjárfestingum er "að takmarka
vægi hverrar rekstrareiningar og hvers efna-
hagssvæðis." Vægi efnahagsástands á íslandi
fer því minnkandi
Gengisáhœtta
• Gjaldeyrisskipting rekstrartekna og -gjalda
• Gjaldeyrisskipting eigna og skulda
• Gengisbreytingar hafa áhrif á samkeppnisstöðu
vinnsluaðferða um hráefni
• Gengisbreytingar hafa áhrif á verð afurða og
samkeppnisstöðu
Stjórnmála- og lagaáhœtta
• Stjómkerfí fiskveiða hefur áhrif á stöðugleika
og hagkvæmni framleiðenda og sölufyrirtækja
• Ef Norðmenn ganga í Evrópusambandið en
ísland stendur fyrir utan, þá styrkist sam-
keppnisaðstaða Norðmanna vemlega í tegundum
sem bera tolla
• Þróun stjómkerfis og stöðugleiki stjómmála- og
efnahagsástands í markaðslöndum. Mesta áhættan
er í þeim löndum þar sem vaxtarmarkaðir em
• Breytingar á samkeppnislöggjöf
Stjórnunaráhœtta
• Stjómun, skipulag og þekking innan fyrirtækisins
• Tengsl móður- og dótturfélaga
Umhverfisáhœtta
• Hreinleiki hafsvæðis kringum landið
• Mengunarslys í nálægum höfum myndi ógna gæða-
ímynd sjávarafurða frá íslandi
• Áhrif umhverfissamtaka
Áhœtta tengd upplýsingatœkni
• 2000, afrit, samhæfmg upplýsingakerfa
í útboðslýsingunni er gerð góð grein
fyrir áhættuþáttum SIF. Alltaf má þó
benda á eitthvað sem vantar, þar má t.d.
nefna afhendingaráhœttu. Verkföll fisk-
verkafólks, sjómanna hjá útgerðarfélög-
um eða á flutningaskipum hafa áhrif á
reksturinn, auk þess sem fyrirtæki getur
misst viðskiptavini ef umsamin afhend-
ing gengur ekki eftir.
I lýsingunni er ekki getið þeirrar
óvissu sem útgerðarfyrirtæki standa
frammi fyrir vegna sveiflna í olíuverði.
Kjarasamningar sjómanna minnka þó
áhættuna vegna þeirra því að samkvæmt
hlutaskiptasamningum taka sjómenn
þátt í olfukostnaði.
Markaðsáhætta
eimsmarkaðsverð á sjávarafurðum
er mjög sveiflukennt. Áhrifaþættir
eru samkeppni, aflabrestir, verð stað-
gengilsvöru, breyting á neysluvenjum
og fleira. Til að standast samkeppnina
er mikilvægt að tryggja markaðshlut-
deild, þekkt og góð vörumerki, tryggð
viðskiptavina, auk þess að dreifa áhætt-
unni með breiðu vöruúrvali og treysta
ekki um of á einstaka markaði.
Það skiptir miklu máli fy rir I slendinga
að kynna vöru sína undir þekktum vöru-
merkjum sem tryggja mikil gæði því að
eðli munaðarvöru er að vera óháðari
verðsveiflum. Ekki er allt unnið með þvf
framleiða fyrir stórar erlendar vöru-
keðjur því þær leita gjaman að ódýmstu
staðgengilsvörunni fyrir sín vörumerki.
U mh verfisáhætta
iskistofnar í hafinu umhverfis Island
eru mjög háðir umhverfisþáttum á
borð við sjávarhita, -strauma og -æti.
Miklar sveiflur hafa verið á mörgum
stofnum sem íslenskur sjávarútvegur
byggir afkomu sína á. Ekki eru það alltaf
umhverfisþættir sem ráða þar um heldur
geta sveiflurnar einnig stafað af ofveiði.
Skemmst er að minnast norsk-íslensku
sfldarinnar sem hvarf árið 1969 eins og
dögg fyrir sólu. Árin 1983-84 voru
loðnuveiðar stöðvaðar vegna hruns
stofnsins. Á síðasta áratug nálgaðist
þorskstofninn einnig hættuástand
þegar ákveðið var að koma á kvótakerfi
árið 1984 og á komandi fiskveiðiári eru
horfur á verulegum samdrætti. Af
þessari upptalningu, sem ekki er tæm-
andi, er ljóst að íslensk útgerðarfyrir-
tæki búa við töluverða áhættu í rekstri
sínum hvað varðar ástand fiskistofna.
Menn skiptast í tvær fylkingar
varðandi ástæður þessara sveiflna.
Annars vegar eru þeir sem telja að
eingöngu líffræðilegir þættir hafi áhrif á
stofnstærðir en sókn hafi þar lítil sem
engin áhrif. Hins vegar eru þeir sem telja
ofveiði vera meginskýringuna. Vísinda-
menn eru sammála um að báðir þættir
hafi áhrif á stofnstærðir. Við úthlutun á
árlegum kvóta fer sjávarútvegsráðherra
nánast að öllu leyti eftir ráðleggingum
fiskifræðinga Hafrannsóknarstofnunar.
Fj árfestingaráhætta
Sú leið sem mörg íslensk sjávar-
útvegsfyrirtæki hafa farið til að
lágmarka sveiflur í afkomu er að dreifa
aflahlutdeildum sínum á milli tegunda.
Sem dæmi er hægt að líta til þeirra
fyrirtækja sem eingöngu stunda rækju-
veiðar, þeim hefur gengið mjög illa í
aflasamdrætti tveggja síðustu ára.
Einnig má líta til fyrirtækis eins og SR-
mjöls sem byggir afkomu sína eingöngu
á loðnu og sfld. Þann 10. nóvember sl.
birti fyrirtækið afkomuviðvörun vegna
lélegrar sumar- og haustvertíðar. Á
árinu 1998 hafði fyrirtækið tekið á móti
144 þúsund tonnum en á sama tíma ári
síðar voru þau aðeins 67 þúsund. Mörg
fyrirtæki hafa einnig farið þá leið að
fjárfesta í öðrum sjávarútvegsfyrirtækj-
um og fyrirtækjum í tengdum greinum.
Enn önnur hafa fjárfest erlendis og
þannig minnkað vægi Islandsmiða og
efnahagsástands á Islandi í afkomunni.
Lántaka og gengisáhætta
Erlendar skuldir íslenskra sjávar-
útvegsfyrirtækjanemaum40 millj-
örðum króna. Gengi gjaldmiðla skiptir
þ ví stjórnendur þeirra miklu máli og ein-
hvers konar stýring gjaldeyrisáhættu
er nauðsynlegur þáttur í daglegum
rekstri. Mörgfyrirtæki eru farin að reyna
að stýra skuldum eftir tekjumyndun
fyrirtækisins, þ.e. hafa skuldir í sömu
mynt og tekjur. Það er gert til að minnka
þá áhættu sem kann að skapast af opinni
stöðu gjaldeyris og þar með að minnka
áhrif gengisbreytinga á reksturinn.
Fyrirtæki og einstaklingar hafa nýtt
sér þann vaxtamun sem er á milli Islands
og annarra landa. Vaxtarmunurinn getur
verið hagstæður um allt að 4-5%, en á
inóti kemur aukin gjaldeyrisáhætta því
gengisþróun getur verið óhagstæð fyrir
fyrirtækið. Þau fyrirtæki sem ekki hugsa
mikið út í þessa tegund áhættu í rekstri
sínurn taka sennilega einna mestu
áhættuna.
I dag er fremur auðvelt að verjast
gjaldeyrisáhættu með aðstoð fjármála-
afurða sem bjóðast hjá fjármálastofn-
unum. Hægl er að kaupa eða selja gjald-
eyri framvirkt, þ.e. ef t.d. vitað er af
(Framhald á síðu 4)
3