Vísbending - 08.12.2000, Blaðsíða 2

ISBENDING
Af gallagripum, ósamhverfni og umboðsmönnum
1 flp I M 1 Gyll'i Magnússon
i h hagfræðingur
K/
Aflestum mörkuðum geta komið
upp siðferðileg álitamál sem má
annað hvort rekja til þess sem
kalla má ósamhverfar upplýsingar (e.
asymmetric information) eða til svo-
kallaðs umboðsvanda (e. principal-
agent problems). Þessi fyrirbrigði eru
náskyld. Með umboðsvanda er átt við
þau vandræði sem rekja má til þess að
þegar einhver fær annan til að vinna
verk fyrir sig eiga þeir oft mismunandi
hagsmuna að gæta. Frá sjónarhóli
umboðsmannsins er ekki alltaf best að
vinna verkið á þann hátt sem kemur
umbjóðanda hans best. Á ensku er, sem
fyrr segir, talað um „principal-agent
problem“. „Agent“ er þá umboðsmaður
og „principal" er umbjóðandinn, sá sem
ræður umboðsmanninn til þess að gera
eitthvað í sínu umboði. Hagsmunir
þessara tveggja aðila geta verið ólíkir.
Umboðsmaðurinn hefur í sumum
tilfellum hvata til að taka eigin hagsmuni
fram yfir hagsmuni umbjóðandans.
Ósamhverfar upplýsingar
Osamhverfar upplýsingar skipta
talsverðu máli þegar rætt er um
umboðsvanda. Ein ástæða þess að
umboðsmenn geta komist upp með að
skara eld að eigin köku er sú að þeir sem
ráða þá hafa ekki nákvæmar upplýsingar
um hvað þeir gera. Umboðsmaðurinn
og umbjóðandinn hafa ekki sömu
upplýsingar, upplýsingarnar eru það
sem kalla má ósamhverfar.
Ósamhverfar upplýsingar koma
víða við sögu. Þær skjóta t.d. iðulega
upp kollinum á vinnumarkaði. Sá sem
ræður starfsmann þarf að veita honum
hvatningu til þess að gera það sem er
vinnuveitandanum í hag. Starfsmað-
urinn hefur eigin óskir og þarfir og reynir
að vernda hagsmuni sína. Vinnuveit-
andi getur ekki vitað með vissu hvernig
sérhver starfsmaður skilar vinnu sinni.
Þetta eru engin ný sannindi, á þetta er
t.d. bent í ýmsum ritum um stjórnun.
Umboðsvandinn kemur þó sérstaklega
skýrt fram á fjármálamörkuðum og því
er ætlunin að skoða áhrif hans á því
sviði sérstaklega í síðari greinum.
Gallagripir Akerlofs
/
A gætt er að hefja umfjöllunina á frægu
/Vlíkani sem sýnir vel áhrif ósam-
hverfra upplýsinga. Líkanið er kennt
við höfund þess, mann að nafni Akerlof,
og kallað á ensku „Akerlof’s lemon
problem".1 „Lemon" þýðir vitaskuld
sítróna en er líka notað á ensku yfir
vörur sem eru gallaðar, eða slæm kaup
í, eru ekki jafngóðar og þær virðast við
fyrstu sýn. Á íslensku má þýða þetta
sem gallagripalíkan Akerlofs.
Einföld útgáfa af þessu líkani gæti
átt við markað fyrir notaða bfla. Sumir
bílanna eru lélegir (gallagripir eða
,,lemons“), hinir góðir. Það skiptir ekki
öllu máli hvert hlutfall góðra og lélegra
bfla er en við skulum til einföldunar gera
ráð fyrir að það séu jafnmargir góðir og
lélegir bflar á markaðinum. Við skulum
gefa okkur að þeir góðu séu milljón króna
virði að mati bæði kaupenda og seljanda,
þ.e. að seljendur vilji selja á þessu verði
en kaupendur kaupa. Gallagripirnir eru
á sama hátt hálfrar milljónar króna virði.
Upplýsingar um gæði bíla eru ósam-
hverfar. Við skulum t.d. gera ráð fyrir
því að seljendur, sem eru búnir að keyra
bfla sína um skeið, viti hvort þeir eru
góðir eða ekki. Kaupendur vita ekki
hvaða bflar eru lélegir og hverjir góðir,
þeir sjá bara breiður af bflum á bflasöl-
unum og allir líta þeir eins út frá sjónar-
hóli þeirra.
Þetta er auðvitað mikil einföldun, en
sú grundvallarhugmynd er alls ekki
óraunhæf að sá sem vill selja hlut sem
hann hefur notað viti meira um hann en
sá sem vill kaupa. Við gætum búið til
flóknari útgáfu af líkani Akerlofs þar
sem seljendur vita meira en kaupendur,
en kaupendur vita samt eitthvað, en
það bætir í sjálfu sér engu við niðurstöð-
umar sem við fáum eða skilning okkar
á vandamálinu.
✓
Oskilvirkur markaður
Skoðum fyrst þennan markað frá
sjónarhóli tiltekins kaupanda. Hann
sér að meðalbfllinn er 750.000 kr. virði,
meðaltalið af milljón og hálfri milljón. í
ljósi þess er freistandi að álykta að kaup-
andinn ætti að bjóða þá upphæð. En
það er augljóslega varhugavert. Kaup-
andi sem býður 750 þúsund í tiltekinn
bfl ætti að sjá að tilboðinu verður tekið
viti seljandinn að bfllinn er lélegur en
hafnað ef seljandi veit að bíllinn er
góður. Sá sem býður 750 þúsund fær
því lélegan bfl, ef nokkurn. Ef einhver
viðskipti verða tapar kaupandinn því
250.000 kr.
Það er því óskynsamlegt að bjóða
750.000. Þýðir eitthvað að lækka til-
boðið? I raun og veru ekki, nema kaup-
andi lækki sig alveg niður í 500.000. Ef
kaupandi býður 500.000 verður tilboð-
inu tekið af seljanda sem veit að bfllinn
hans er lélegur. Þá koma bæði kaupandi
og seljandi út á sléttu. Ef seljandi veit að
bfllinn er góður selur hann ekki.
Þannig geta orðið viðskipti með
gallagripi á sanngjömu verði. Það verða
engin viðskipti með bfla á verði á milli
500.000 og 1.000.000 nema þau sem
kaupendur tapa á. Þýðir eitthvað fyrir
kaupanda að bjóða milljón? Þá er
hugsanlegt að kaupandinn hitti á góðan
bfl. En þeir sem hafa lélegan bfl til sölu
munu lflca taka slíku tilboði. Sá sem
býður 1.000.000 kemur því út á sléttu í
helmingi tilfella en tapar 500.000 í
helmingi tilfella. Það er væntanlega ekki
vænleg stefna frá sjónarhóli kaupanda.
Þegar öllu er á botninn hvolft er eina
skynsamlega tilboðið að bjóða 500.000.
Það er því markaður fyrir slæma bíla,
þeir geta gengið kaupum og sölum, en
góðir bflar seljast ekki. Markaður er fyrir
eina tegund af eignum en ekki aðra. Það
er vitaskuld slæmt. Almennt virkar
hagkerfi þeim mun betur, því skilvirkari
sem markaðir em og í þessu tilfelli geta
eigendaskipti ekki átt sér stað miðað
við þær forsendur sem við gáfum okkur.
Öllu óskilvirkari verða markaðir ekki.
Ef markaður á að vera fyrir góða bíla
verður að búa til leikreglur sem gera það
kleift að eiga viðskipti með göða bfla
sem eru hagkvæm fyrir bæði kaupendur
og seljendur. Þær leikreglur eru til.
Hugsanlegar úrbætur eru t.d. eftir-
farandi:
- Upplýsingaskylda seljenda
- Seljandi ábyrgist vömna
- Endurtekin viðskipti
Upplýsingaskylda seljenda
Hægt er að setja lög þar sem þess er
krafist að seljendur notaðra bíla
upplýsi kaupendur um alla galla sem
þeir þekkja á bílunum eða, í því einfalda
dæmi sem skoðað var hér að framan,
hvort bílinn er góður eða lélegur. Ef
seljandinn bregst þessari upplýsinga-
skyldu getur kaupandinn farið í mál við
hann, látið kaupin ganga til baka og
jafnvel getur seljandinn þurft að sæta
refsingu.
Þetta er fræðilega séð ágæt leið til
úrbóta og henni er víða beitt með einum
eða öðrum hætti. En framkvæmdin er
ekki alltaf jafnauðveld og í þessu
einfalda dæmi. Stundum getur verið
erfitt að sanna að seljandi hafi vitað að
eitthvað var að. En lögin gera yfirleitt
ekki svo strangar kröfur, miðað er við að
hæfilega upplýstur seljandi hefði átt að
vita að varan var gölluð.
Hliðstæðum ákvæðum er m.a. iðu-
lega beitt á íjármálamörkuðum. Sem dæmi
2