Vísbending - 05.01.2001, Blaðsíða 3

ISBENDING
^ Þorvaldur Gylfason
prófessor
Hugsum okkur tvo menn. Annar
vinnur heiðarlega vinnu alla
virka daga og kemur heim með
kaupið sitt um hver mánaðamót. Hinn er
innbrotsþjófur, liggur yfirleitt í bælinu
fram á kvöld, fer þá á stjá og út með
kúbeinið og selur síðan þýfið. Setjum
svo, að þeir hafi svipaðar tekjur hvor af
sinni iðju. Hvorskyldi nú farabeturmeð
tekjumar sínar? Hvor skyldi búa betur?
Væru til upplýsingar um þetta í hag-
skýrslum, tel ég líklegt, að þær myndu
sýna, að þjófurinn byggi allajafna við
lakari lífskjör en launþeginn. Hvers
vegna? Það er af því, að þjófurinn ber
litla virðingu fyrir verðmætum, sem aðrir
hafa skapað og hann hefúr hrifsað til
sín. Hann er því líklegri en launamaður-
inn til að eyða tekjum sínum í vitleysu,
því að hann er þá að sólunda annarra fé.
Þjófurinn þyrfti hærri tekjur en hinn til
að ná sömu kjörum. Heiðarleg vinna
skapar virðingu fyrir verðmætum. Grip-
deildir gera það ekki.
Hugsum okkur aðra tvo menn. Annar
erfir væna fúlgu fjár eftir foreldra sína,
en þau höfðu alla tíð unnið hörðum
höndum. Hinn finnur sömu fjárhæð í
plastpoka úti á víðavangi (og ákveður
að hirða pokann). Hvor skyldi fara betur
með féð? Ég held erfinginn, af því að
hann er betur að fénu kominn. Þó er það
ekki víst: efforeldrarhanshöfðuframfæri
sitt af eiturlyfjasmygli, þá gæti plast-
pokamaðurinn ef til vill haft vinninginn.
Og tökum nú tvær þjóðir með sömu
tekjur. Önnur þiggur reiðinnar býsn af
þróunaraðstoð erlendis frá. Hin vinnur
sjálf fyrir sínum tekjum. Hvor býr betur?
Hin síðar nefnda, segi ég, allavega til
langs tíma litið, því að óafturkræf, skil-
yrðislaus þróunaraðstoð hneigist til að
slæva djörfúng og dug og draga þannig
smám saman þrótt úr efnahagslífi þiggj-
andans. Þjóðir eru yfirleitt líklegri til að
eyða þróunaraðstoð en eigin aflafé í
lélega fjárfestingu eða aðra vitleysu.
Eigi þróunaraðstoð að bera árangur, þarf
hún að miða að því að hjálpa þjóðum til
sjálfshjálpar.
Nálægðarreglan
Menn bera yfirleitt ekki tilhlýðilega
virðingu fyrir verðmætum, sem
þeir fá upp í hendurnar án fyrirhafnar,
að ekki sé talað um illan feng. Menn fara
því yfirleitt betur með eigið aflafé en
annarra. Menn fara þeim mun betur með
Annarra fé
fé sem þeir sjálfir eða aðrir þeim nákomn-
ir hafa þurft að hafa meira fyrir að afla
þess. Munurinn eykst með fjarlægðinni
frá fyrirhöfninni. Við getum kallað þetta
nálægðarregluna: því nær sem menn
standa fyrirhöfninni við verðmætasköp-
unina, þeim mun betur fara þeir með
verðmætin. Vinnan gefur verðmætunum
gildi sitt.
(Nú kann einhver að spyrja: Er mað-
urinn að þyrla rykinu upp af vinnugildis-
kenningunni? - þeirri kenningu, að
vinnan sé uppspretta alls auðs. Svarið
er nei, svo er ekki. Fjármagn getur að
sjálfsögðu einnig borið arð ekki síður
en vinna, jafnvel þótt virðingin fyrir
verðskulduðum arði sé meiri samkvæmt
nálægðarreglunni en virðingin fyrirarði,
sem aðrir hafa skapað.)
Hér er að finna flöt á skýringunni á
því, hvers vegna mikill náttúruauður
virðist yfirle.itt vera dragbítur á hagvöxt
yfir löng tímabil, þótt það sé að vísu ekki
einhlítt. Nær öll olíuríki heimsins eru í
kröggum. Jafnvel Norðmenn hafa nú
vaxandi áhyggjur af því, að olíusjóður
þeirra, sem er geymdur í útlöndum og
gildnar jafnt og þétt, sé byrjaður að
standa þeim fyrir þrifum. I stað þess að
takast á við ýmis vandamál heima fyrir,
til dæmis í heilbrigðiskerfinu, staramarg-
ir Norðmenn nú eins og staurblindir séu
á sjóðinn í þeirri sannfæringu, að fjár-
veiting úr honum myndi leysa allan
vanda.
Við sjáum nálægðarreglunni stað
víðs vegar unt þjóðlífið. Hún tekur á sig
fjölntargar myndir. Byrjunt í ATVR. Ef
kampavínið kostaði 50 aura flaskan, þá
myndu sumir þvo bílskúrinn sinn og
bursta tennumar upp úr Cordon Rouge
kvölds og morgna. Menn bera ekki
virðingu fyrir kampavíni, sem kostar
næstum ekki neitt. Bændur Evrópu-
sambandsins hafa verið staðnir að því
að smyrja vinnuvélar sínar með niður-
greiddu smjöri. í Nígeríu var um tíma
drukkið kampavín með hverjum morg-
unverði á mörgum heimilum, ekki af því
að vínið væri nær ókeypis, heldur af því
að olíugróðinn, sem flæddi yfir sumar
fjölskyldur í landinu, illa fenginn, var
svo ofboðslegur. Bill Gates drekkur ekki
kampavín á morgnana, ekki á virkum
dögum.
Vindum okkur nú úr ÁTVR yfir í
bankana. Hvort skyldu menn fara betur
með lánsfé, sem þeir þurfa að borga til
baka með fullunt vöxtum, eða þá lánsfé,
sem er að nokkru leyti gefið? - til dæmis
vegna þess, að verðbólgan étur lánið
upp. Fyrr nefnda féð, segi ég, ekki aðeins
vegna þess, að markaðsvaxtakrafan
veitir aðhald að arðsemi þeirra fram-
kvæmda, sem lánið er veitt til, heldur
einnig af því, að menn bera yfirleitt
ónóga virðingu fyrir gj affé frá ósky ldum
gefanda. í þessu ljósi þarf að skoða
ríkisafskipti af atvinnuvegum: ef menn
gera út fyrir annarra reikning, þá verður
útgerðin að öðru jöfnu yfirleitt ekki
jafnstöndug og ella.
Oghvað um skólana? Hvort eru nem-
endurlíklegri til að lærameira í framhalds-
skólum, þar sem þeir eða foreldrar þeirra
þurfa að einhverju marki að greiða fyrir
kennsluna, sem þeir njóta, eða í skólum,
sem taka ekki nein gjöld af nemendum?
Mér sýnist, að kampavínslögmálið eigi
einnigviðískólum. Virðinginfyrirvörum
og þjónustu stendur í réttu hlutfalli við
fyrirhöfnina við öflun þeirra. Myndu
nemendur sprengja upp salernisskál-
amar í skólunum, ef þeir vissu, að
afleiðingin yrði aukin skólagöld?
Falskar andstæður
Gott og vel, getur nú einhver sagt,
en ntyndi álagning skólagjalda í
framhaldsskólum og háskólum í nafni
aukinnar hagkvæmni ekki stangast á
við hugsjónina um jafnrétti til náms
óháð efnahag?
Ég held, að hægt sé að sætta og
sameina þessi tvö grundvallarsjónarmið
með því að auka fjölbreytni og sam-
keppni í skólakerfinu og efla jafnframt
fjárstuðning almannavaldsins (ríkis og
byggða) við menntakerfið, beint og
óbeint. Fjárstuðningur almannavalds-
ins við menntun þegnanna er nauð-
synlegur vegna þess, að það er hagur
samfélagsins, að menntun sé setn mest
og bezt. Hér þarf að greina satnhag frá
sérhag. Samhagurinn er meiri en
summan af sérhag hvers og eins, því að
einn hefur hag af menntun annars og
öfugt. Þegar einstaklingur ákveður að
mennta sig, tekur hann sérhag sinn með
í reikninginn, en hann hefur ekki ástæðu
til að taka annarra hag með í dæmið. Ef
magn og gæði menntunar eru látin ráðast
eingöngu á frjálsum markaði, þá verður
menntunin of lítil og léleg af þessum
sökum, af því að samhagurinn er borinn
fyrir borð. Þess vegna þarf almanna-
valdið að styðja menntakerfið. Sama á
við um heilbrigðiskerfið og ýmis önnur
velferðarmál og vísindi. Það er þess
vegna engin tilviljun, að ríkið hefur
afskipti af menntunar- og heilbrigðis-
máluin í öllum löndum heims, án undan-
tekningar, en mismikil þó.
Stuðningur alntannavaldsins við
menntir og heilbrigði þarf samt ekki að
fela í sér ríkisrekstur með þeirri óhag-
kvæmni, sent honutn getur fylgt.
Ahnannavaldið getur einnig stutt við
(Framhald á síðu 4)
3