Vísbending - 09.03.2001, Blaðsíða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
9. mars 2001
10. tölublað
19. árgangur
Einkavæðing ríkisins
Nýlega var tilkynnt að ríkið ætli að
selja ríkisbankana tvo, Lands-
banka og Búnaðarbanka, áður
en kjörtímabilið er úti. í byrjun árs var
tilkynnt um fyrirhugaða sölu Lands-
símans. A viðskiptaþingi Verslunarráðs
íslands í febrúar boðaði Davíð Oddsson
forsætisráðherra umtalsverðar skatta-
lækkanir. Það vaknar því von um að
þrátt fyrir allt sé það stefna stjórnvalda
að vinda ofan af ríkinu á nýrri öld.
Vissulega myndi það marka nýja tíma.
Ríkið blæs út
Sú staðreynd að ríkið, bæði hér á landi
og erlendis, blés út á síðastliðinni
öld er nátengd sögu hugmyndafræði
tuttugustu aldarinnar. Það er nokkur
hugarleikfimi að átta sig áþví að kapítal-
ismi og frjálshyggja voru sennilega í
meiri hávegum höfð í upphafí aldarinnar
en í lok hennar. Hlutur ríkisins í þjóðar-
tekjum var þá líka víðast hvar innan við
10% en er nálægt því að vera 40% hér á
landi nú, sem er ekki miklu meira en það
er í Bandaríkjunum en mun minna en í
Svíþjóð, þar sem hlutfallið nálgast 60%.
Engu að síður er ljóst að frjálshyggja
kapítalismans er leiðandi hugmynda-
fræði í byrjun nýrrar aldar.
Hvemig breytingin frá markaðskerfi
í miðstýringu gat orðið að veruleika er
nokkur sagnfræðiþraut. Margt spilaði
saman, ríkjandi þáttur var þó atvinnu-
leysi sem var nokkuð á öðmm áratugn-
um en varð svo gífurlegt í kreppunni í
lok þriðja áratugarins. Kreppan dýpkaði
líka óánægju almennings á siðleysi
þeirra sem höfðu markaðinn i hendi sér
og hvernig hann virtist auka ójöfnuð
innan þjóðfélaga. Eftir seinni heims-
styrjöldina var það einnig skoðun flestra
að einkageirinn væri í engu ástandi til
þess að reisa við sprengjutætta Evrópu.
Um leið varð það mikilvægt, varðaði
jafnvel þjóðhagslegt öryggi, að ríkið
hefði drifkrafta atvinnurekstrarins í
hendi sér.
Miðstýring og ríkisafskipti virtust
líka alls staðar vera að ganga upp, átak
Franklins Roosevelts í kreppunni („New
Deal“), sem kallaði á aukin ríkisafskipti,
Einkavœðing ríkisins
1992-2000

Fvrirtæki Söluár hlutafé Söluvcrð
1 1992 100.00 85.6
? 1992 100.00 18.9
1992 100.00 350.4
4 1992 33.33 18.7
. ■ Jafðboranir lif. 1992-95 50.00 93.0
* M enn jíll areióöur 1992 100.00 26.0
7 1992 29.00 130.0
s íslensk codurtrvcEÍne hf. 1992 36.50 162.0
9 1993 100.00 4.0
10 SR-miöl hf. 1993 100.00 725.0
11 Þormóður rammi hf. 1994 16.60 89.4
12 Lvfiavcrslun íslands hf. 1994-95 100.00 402.0
p Þörunoaverksmiðian hf. 1995 67.00 16.5
14 Skvrrhl’. 1997 28.00 80.8
P Bifreiðaskoöun hf. 1997 50.00 90.0
|f> 1998 26.50 1.033.0
17 FBÁ 1998 49.00 4.664.8
18 Skvrr hf. 1998 22.00 140.8
|9 Islenskir aðalverktakar hf. 1998 10.70 266.3
N) 1999 19.00 12.6
’i 1999 100.00 1.257.0
2? 1999 100.00 36.5
P Hólalax hf. 1999 33.00 9.00
FBA 1999 51.00 9.710.0
Búnaöarbanki íslands hf. 1999 13.00 2.234.0
Landsbanki tslands hf. 1999 13.00 3.283.0
V Inlis hf. 2000 22.00 64.0
Samlals: 25.003.3
heppnaðist að mestu leyti og efnahags-
mælikvarðar sýndu að Sovétríkin væm
að gera það mun betra en Vesturlönd.
Við þetta bættist almennur vilji almenn-
ings til þess að þjappa sér saman eftir
hræðilega atburði. Það hafði ekki síður
mikil áhrif, bæði i Evrópu og Banda-
ríkjunum, að hagfræðileg hugmynda-
fræði John Maynard Keynes hafði sýnt
fram á að ríkið gæti og ætti að stýra
hagkerfinu og leiðrétta markaðsbrest-
ina. Það var sönnun þess að ríkið vissi
best.
Ríkishyggjan hefur víðast hvar átt
undir högg að sækja allt frá árinu 1970.
Það kom í ljós að sú hugmynd að ríkið
vissi hvað það væri að gera reyndist
innantóm. Ríkið, sem reyndi að hafa
puttana í öllu sem var að gerast í hag-
kerfínu, var að reyna að gera allt of mikið
og flestum var að verða ljóst að hagkerfi
ríkisafskipta voru stöðnuð eða voru að
sogast niður í pytt vonleysis og kerfis-
bundins getuleysis. Frumkvæði ein-
staklinga og nýsköpun höfðu verið nær
drepin. Fólk var farið að standa upp
gegn ríkisvaldinu, hvar sem það stóð í
pólitík, og heimta að valdinu yrði komið
til fólksins. Keith Joseph, aðalhug-
myndafræðingur Thatcherismans, sem
hafði lesið og lært bók Fredericks
Hayeks „Leiðin til ánauðar“, sagði að
vandamálið við ríkishyggjuna væri „of
mikil stjómun, of mikil eyðsla, of mikil
skattlagning, of mikil lántaka og of margt
starfsfólk."
Einkavæðing
Stjórnunargúrúinn Peter Drucker er
sá sem bjó til orðið einkavœðing (e.
privatization) þegar hann skrifaði um
mikilvægi þess að draga úr áhrifum
ríkisvaldsins á markaðinn í bókinni „The
Age of Discontinuity“ sem kom út árið
1969. Tíu árum síðar, við upphaf bylt-
ingarinnar, sátu Margaret Thatcher og
Keith Joseph, og glímdu við að smíða
nýtt orð yfir sömu hugmynd. Allt kom
þó fyrir ekki, jafnvel þótt Thatcher neit-
aði lengi vel að nota það, einkavæðing
var orðið.
Hugmyndin var sú að skila þeim
fyrirtækjum sem höfðu verið yfirtekin af
ríkinu (e. nationalized) á 19. og 20. öldinni
aftur til einkageirans. Einkavæðing var
lykilorðið í þeim tilraunum til þess að
draga úr ríkisafskiptum á markaðinum.
Það var augljóst að með því að draga
ríkið út úr rekstri gafst svigrúm fyrir
einkafyrirtæki til þess að koma inn á
markaðinn og lifa og hrærast í eðlilegu
samkeppnisandrúmslofti.
Hugmyndir um að draga úr ríkis-
afskiptum virðast hafa komið fram á
sjónarsviðið viða um heiminn um svipað
leyti þó að upphafið sé yfirleitt kennt
við Brctland. Nýsjálendingar, sem hafa
sennilega einkavætt meira en nokkur
önnurþjóð, voru um svipað leyti í sömu
sporum.
Boðskap frjálshyggjunnar virðist
einnig snemma hafa rekið á strendur
Islands. Ungir sjálfstæðismenn, sem litu
á sig sem hina einu sönnu hugmynda-
smiði rétt eins og ungir menn annars
staðar í heiminum hafa gert á sama tíma,
hrópuðu: „Báknið burt!“ strax um miðj-
(Framhald á siðu 2)
1
Einkavæðingin heldur
áfram, þó hægt sé, og á
eftir að fjórfaldast að
verðmæti á næstunni.
2
Frumkvöðlar framleiddu
íýrirtæki eins og þau væru
mjólkurafurðir á tíunda
áratuginum.
3
Magnús lvar Guðfinns-
son viðskiptafræðingur
fjallar um breytinga-
stjórnun. Hann styðst við
4
líkan ffá Kotler til þess að
útskýra þann feril sem
nauðsynlegt er að fara í
gegnum á breytingaskeiði.