Vísbending - 16.03.2001, Blaðsíða 3

ISBENDING
Er gengið rétt?
i Þorvaldur Gylfason
prófessor
Gengi krónunnar hefur lækkað
talsvert síðan fyrir ári, um 20%
gagnvart Bandaríkjadollaranum
og rösklega 10% gagnvart evrunni.
Gengið er samt enn of hátt að minni
hyggju. Hágengisvandinn, sem hefur
verið landlægur hér um langt árabil, er
óleystur enn, þótt hann sé minni nú en
áður, þar eð gengið hefur lækkað. Til
þessarar niðurstöðu liggja að minnsta
kosti fimm höfuðástœður, sem vert er
að reifa nú, því að talsvert ber enn á
þeirri skoðun, að gengi krónunnar sé
nokkurn veginn rétt skráð. Eg tel sem
sagt, að þessi skoðun sé röng. Hér eru
rökin.
r
1. Utrás og erlent fjármagn
Utflutningur lslendinga á vörum og
þjónustu hefur staðið í stað eða
því sem næst miðað við landsfram-
leiðslu síðan mælingar hófust - það er
síðan 1870. Þetta er óeðlilegt og raunar
nær óþekkt í öðrum iðnríkjum, því að eitt
höfuðeinkenni iðnvæðingar 20. aldar
var vöxtur erlendra viðskipta langt
umfram innlend umsvif í krafti aukins
athafnafrelsis og æ greiðari viðskipta.
Hægur vöxtur útflutnings á sér ævinlega
sömu höfuðskýringu, þótt aðrir þættir
geti að vísu lagzt á sömu sveif: raungengi
gjaldmiðilsins er of hátt og bitnar á
útflutningi. Þetta er „hollenzka veikin“
í hnotskurn, en hún tekur einnig á sig
ýmsar aðrar rnyndir.
Eitt einkenni hennar er slægur út-
flutningur tjármagns. það er lítil erlend
ijárfesting. Þetta á einnig við um ísland:
það er ekki fyrr en á allra síðustu árum,
að bólað hefur á erlendri tjárfestingu
hér heima fyrir alvöru, enda var það
beinlínis stefna stjórnvalda fram að því
að bægja erlendu ijármagni frá landinu.
Eitt einkennið enn er sterk staða nátt-
úruauðlindaútgerðar, sem fær ókeypis
hráefni upp í hendurnar og hefur leið-
andi áhrif á launamyndun og smitar út
frá sér í gegnum miðstýrða kjarasamn-
inga yfir í aðra atvinnuvegi, sem eiga
erfitt með að keppa við útgerðina um
vinnuafl. Með líku lagi getur útgerðin
borið hærri vexti en aðrir atvinnuvegir,
og eykur það enn á sambúðarvanda
sjávarútvegs og annarra atvinnuvega
hér heima. Afleiðingin er minni og ein-
hæfari útflutningur en ella hefði orðið
og ntinni hagvöxtur til langs tíma litið.
Það er engin tilviljun, að hátækniútflutn-
ingur nam aðeins 6% af heildarútflutn-
ingi okkar íslendinga árið 1999. Þetta er
að vísu aukning frá fyrri tíð (hlutfallið
var aðeins um 1% fyrir fáeinum árum),
en kjarni málsins er samt þessi: þetta er
aukning úr sama og engu upp í næstum
ekki neitt!
2. Erlendar skuldir og halli
Erlendar skuldir þjóðarinnar hafa
aukizt miklu meira miðað við
landsframleiðslu en heilbrigt eða
heppilegt getur talizt, úr því að lánsfénu
var ekki betur varið en raun varð á.
Hlutfall erlendra langtímaskuida jókst
úr50%aflandsframleiðslu í árslok 1997
upp í 86% í árslok 2000. Þetta er ekki
skammtímahnykkur, heldur áframhald
langtímaþróunar, sem hófst árin eftir
1970,en þaðárvarskuldahlutfallið25%.
Hrein staða þjóðarbúsins, þ.e. erlendar
eignir umfram erlendar skuldir, hefur
versnað að sama skapi að undanförnu:
hún mældist -46% af landsframleiðslu í
árslok 1997 og -66% í árslok 2000 og
mun fara hríðversnandi næstu ár sam-
kvæmt framreikningi Þjóðhagsstofn-
unar, jafnvel þótt gengi krónunnar falli
ekki rneira en orðið er. Kerfíslægur
viðskiptahalli og meðfylgjandi skulda-
söfnun í útlöndum án fullnægjandi
eignamyndunar til mótvægis eru oftast
nær órækur vottur um of hátt raungengi.
Hallinn nú er að vísu annars eðlis en
áður, því að nú er það einkageirinn, sem
safnar skuldum, ekki ríkið. Hallinn gerir
eigi að síður kröfu um auknar útflutn-
ingstekjur í framtíðinni, svo að hægt sé
að standa skil á skuldunum.
3. Verðbólga
Islendingar hafa búið við meiri
verðbólgu að jafnaði en allar aðrar
OECD-þjóðir nema Tyrkir síðan 1950.
Verðbólgu fylgir ævinlega tilhneiging
til of hás raungengis, svo lengi sem
nafngengi gjaldmiðilsins jafnar ekki án
tafar metin milli innlends og erlends
verðlags. Ástæðan er einföld. Gerum
ráð fyrir, að vísitala raungengis sé 100
í ársbyrjun og að verðbólgan sé 10%
yfir árið og engin annars staðar í heim-
inum, þannig að raungengið hækkar þá
smátt og smátt upp í 100-1,1 = 110 í
árslok. Gerum ennfremur ráð fyrir því,
að nafngengið lagist til fulls að verðlagi
með eins árs töf, svo að raungengið er
þá aftur 100 við upphaf næsta árs. Þetta
þýðir, að meðalgildi raungengisvísitöl-
unnar yfir árið er (100 + 110)/2 = 105.
Hugsum okkur nú, að verðbólga aukist
í 20% á ári, þannig að raungengið hækkar
smátt og smátt í 100-1,2 = 120 í árslok.
Meðalgildi raungengisvísitölunnar yfir
árið er núna (100 + 120)/2 = 110. Þess
vegna stendur raungengið í beinu
sambandi við verðbólguna, svo lengi
sem nafngengið lagast ekki án tafar og
til fulls að verðlagi. Þannig skekkir
verðbólgan innviði atvinnulífsins: hún
hækkar raungengið og heldur aftur af
útflutningi, en ýtir undir innflutning og
skuldasöfnun í útlöndum. Nú er verð-
bólgan að vísu miklu minni og stöðugri
en áður, þegar hún mældist í tveggja
stafa tölurn, svo að rykkirnir og skrykk-
irnir í raungengisþróuninni eru nú að
sama skapi minni en áður.
4. Vemdarstefna
Innflutningshindranir hækka raun-
gengi upp fyrir eðlilegt mark. Þetta
stafar af því, að innflutningstálmar
draga úr eftirspurn eftir erlendum gjald-
eyri að öðru jöfnu og lækka með því
móti verð á gjaldeyri - hækka gengið.
Við íslendingar vorum miklu lengur
að draga úr innflutningsvernd en aðrar
þjóðir í næsta nágrenni og eigum
reyndar ennþá talsvert langt í land.
Búverndarstefnan ber því vitni. Bú-
verndin heldur innlendu matarverði
langtyfir heimsmarkaðsverði og hækkar
raungengi krónunnar að sama skapi.*
Fákeppni á innanlandsmarkaði leggst á
sömu sveif. Þetta er samt ekki allt.
Stuðningur ríkisins við útflutning
hækkar raungengi gjaldniiðilsins á alveg
sama hátt og innflutningshindranir
hækka raungengið. Hvers vegna?
Utflutningsvernd eykur að sínu leyti
framboð gjaldeyris og lækkar verð hans
með því móti, svo að gengið hækkar.
Þannig hefur stuðningur ríkisins við
íslenzkan sjávarútveg gegnuin tíðina,
leynt og Ijóst, fyrst með nær sjálfvirkri
lánafyrirgreiðslu ríkisbankakerfisins og
gengisfellingum eftir pöntun og nú með
ókeypis afliendingu verðmætra afla-
heimilda, sem eru sameign þjóðarinnar
samkvæmt lögum, stuðlað að of háu
raungengi krónunnar og gerir það enn.
Af þessu má ráða rökin fyrir þeirri
skoðun, að álagning veiðigjalds og þá
um leið afnám ríkisverndar handa
sjávarútvegi myndi fyrsta kastið leiða
til lækkunar raungengis, þótt færa megi
rök að því, að raungengið myndi síðan
hækkasmám saman aflur í skjóli aukinnar
framleiðni. Hvað um það, beinn og
óbeinn stuðningur almannavaldsins við
forgangsatvinnuvegina til sjós og
sveita á trúlega talsverðan þátt í því, að
raungengi krónunnar hefur verið of hátt
og er það enn. Við getum nálgazt sömu
niðurstöðu úr annarri átt. Áður fyrr var
(Framhald á síðu 4)
3