Vísbending - 22.12.2001, Blaðsíða 6

VÍSBENDING
Fornmenn og fégræðgi
- kapítalismi á víkíngaöld?
að er ein af grundvallarkenningum kapítalismans eða auðhyggjunnar að
vilji einstaklingsins til þess að verða sjálfur ríkur sé heildinni hagstæður.
Meðan menn auðgast ekki með óheiðarlegum hætti þá er eigingirni holl.
Jafnframt gefa menn sér að mannskepnan sé yfirleitt eigingjörn og því séu allar að-
stæður til þess að uppbygging haldi áfram heildinni til góða. Kenningar af þessu
tagi litu fyrst dagsins ljós fyrir rúmlega 200 árum þegar Adam Smith setti fram rit
sitt Auðlegð þjóðanna. En sagan kennir okkur líka að mannseðlið breytist ekki svo
glatt og því er fróðlegt að huga að því hvað hugsað var um þessi mál á íslensku
fyrir um það bil þúsund árum. Víða mætti leita fanga til þess að sjá viðhorf for-
feðra okkar til auðs og vinnu, en í þessari grein verður látið nægja að líta á tvo
ævaforna kvæðabálka, Völuspá og Hávamál. Þessi ljóð komast að ýmsu leyti nær
því en margar aðrar bókmenntir frá þeim tíma að vera fræðileg umfjöllun, þó svo
að vissulega sé augljósri skáldsögu fléttað inn í Völuspá. Hún er þó sköpunarsaga
jarðarinnar úr heiðni og því vísindi síns tíma. Hávamál er að mestu safn af heil-
ræðum og djúpri visku um mannkindina. * Benedikt JÓhanneSSOn.
Völuspá - Vituð ér enn - eða hvað?
"^7^öluspá segir fyrst frá því þegar ekkert var til:
Ar var alda,
það er ekki var,
var-a sandur né sær
né svalar unnir;
jörð fannst ava
né upphiminn,
gap var ginnunga,
en gras hvergi. 3
Úr þessari auðn verður jörð, sól og grænar grundir. Þessi saga
er fyrsta dæmið sem sýnir að hægt er að búa til eitthvað eftir-
sóknarvert úr engu. Sköpunarsaga Biblíunnar er svipuð og ein-
mitt þess vegna er það hjákátlegt þegar biskup landsins segir
að þegar einn græðir hljóti annar að tapa. Hver tapaði þegar
jörðin varð til? En það er útúrdúr. Æsir taka til við að byggja
upp og í sjöundu vísu Völuspár segir frá því að æsir auð smíð-
uðu, tangir skópu og tól gerðu1. Vel kann að vera að hér sé auð-
ur í merkingunni skartgripir, en höfundurinn gerir sér þó grein
fyrir því að hægt er að smíða auð. Enn þann dag í dag telja
margir að ekki sé hægt að smíða auð heldur verði menn að nýta
sér afurðir náttúrunnar. Þess vegna voru hinir „þjóðlegu at-
vinnuvegir“, landbúnaður og sjávarútvegur, taldir öðrum
merkilegri hér á landi. En æsir vissu betur og meðan þeir sinntu
iðnum og uppbyggingu þá tefldu þeir í túni, teitir (glaðir) og
var vettergis (einskis) vant úr gullis. Gleggri lýsingu á gildi
vinnu og samstarfs er vart að finna. En skyndilega verða sól-
skin svört og stríð skellur á sem endar með því að sígur fold í
mar (sjó)58. En eftir heimsendinn rís jörðin aftur úr ægi og æsir
fmna undursamlegar gullnar töflur á ný. Og þar munu dyggv-
ar dróttir (menn) byggja og um aldurdaga (ævinlega) yndis
njótats. Þrátt fyrir gereyðileggingu stríðsins hefur höfundur trú
á því að menn geti byggt upp á ný og notið lífsins um alla
daga. Höfundur Völuspár leggur ekki upp úr einstaklings-
hyggjunni en hann efast ekki um gildi vinnunnar og að menn
skapi auð.
Hávamál - Bú er betra þótt lítið sé
Hávamál koma víða við í lífsspeki en þó eru nokkur megin-
stef sem rakin eru í mörgum erindum. Hár sá er Hávamál
eru kennd við er sjálfur Óðinn, vitrastur ása, en hann flytur
boðskapinn. I fyrstu eru mönnum lagðar almennar lífsreglur,
þeir skuli gæta sín á óvinum og öðrum hættum því vits er þörf
þeim sem víða ratar5. Þekkingin er mikilvæg og menn eiga að
fylgjast vel með því sem fyrir augu ber og spyrja fregna. Ekki
skulu menn neyta áfengis í óhófi og reyndar telur höfundur hóf
best í öllu. Ljúfur verður leiður eflengi situr35. Hávamál brýna
fyrir mönnum hófsemi því að gráðugur halur (maður) etur sér
til aldurtrega (dauða)20 nema hann gæti skynsemi og mætti þar
læra af dýrum sem kunna sér magamál.
Ekki er það til fyrirmyndar að hreykja sér því ósnotur
(heimskur) maður þykist allt vita26. En gildi vináttunnar verður
seint ofmetið.
Vin sínum
skal maður vinur vera
og gjalda gjöf við gjöf.42
Vísa eftir vísu rekur gildi vináttunnar og hættuna af óvinunum.
En einnig kemur að mikilvægi þess að vera sjálfum sér nógur:
Bú er betra,
þótt lítið sé
halur er hcima hver;
blóðugt er hjarta,
þeim er biðja skal
sér í mál hvert matar.37
6