Vísbending - 01.03.2002, Blaðsíða 1
V
Viku
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
1. mars 2002
9. tölublað
20. árgangur
„Flautað“ ásvik og spillingu
Uppljóstrarar eða svokallaðir
„flautarar“ (e. Whistleblowers)
hafa verið mikið í umræðunni að
undanfömu, bæði hér heima og erlend-
is. Það sem kveikti þessa umræðu hér
heima var að starfsmaður Landssímans
gaf blaðamanni DV upplýsingar úr
bókhaldi félagsins sem sýndu að ráð-
gjafarfyrirtæki í eigu stjórnarformanns-
ins hafði skrifað reikninga á Landssím-
ann fyrir um 7,6 milljónir árið 2001. Fy rir
þessa uppljóstrun var starfsmaðurinn
rekinn með skömm.
Hugtakið
Mál sem varða „flautara" hafa verið
fátíð hér á landi og uinræðan
næstum ekki til. Umræða um þessi mál
hefur hins vegar staðið nokkuð lengi
víða erlendis, þó mest í Bandaríkjunum.
Til eru nokkrar skilgreiningar á upp-
ljóstrun eða „flautun" (e. Whistleblow-
ing). Samkvæmt Black's Law orðabók-
inni er „llautari" „starfsmaður sem neitar
að taka þátt í og/eða upplýsir um ólög-
mætt eða óréttmætt athæfi vinnuveit-
enda eða samstarfsmanna". Samkvæmt
skilgreiningu bresku Nolan-þingnefnd-
arinnar er „flautun“ það „ að vekja athygl i
á misferli innan félags eða innan sjálf-
stæðra eininga sem tengjast því“. Sam-
kvæmt Chambers-orðabókinni er „llaut-
un“ það „ að veita upplýsingar (yfirleitt
til yfirvalda) um ólöglegt og sviksamlegt
athæfi“. Og í Brewer-orðabókinni er
þetta hugtak skilgreint sem það „að upp-
lýsa fjölmiðla um misferli eða yfirhylm-
ingar hjá fyrirtækjum eða hinu opin-
bera“.
Arið 1989 voru sett lög í Bandaríkjun-
um til verndar þeim sem upplýsir um
ólöglegt athæfi, verulega mengun, veru-
lega óstjórn, misnotkun yfirráða eða
verulega og ákveðna hættu sem beinist
gegn heilsu eða öryggi almennings.
Svipuð lög voru sett í Bretlandi árið
1999. En slík lög gela starfsmanni rétt til
þess að ljóstra upp um, eða öllu heldur
„flauta“ á, svik og spillingu án þess að
eiga á hættu að verða refsað fyrir vikið.
Slík lög er hins vegar ekki að finna hér
á landi né á hinum Norðurlöndunum
eftir þv í sem best verður að komist. Fyrir
vikið er lítið sem íslenskur „flautari"
getur gert nema að éta það sem úti frýs.
S viknir „flautarar“
rátt fyrir að til séu lög til verndar
þeim sem „flauta" á svik og spillingu
í Bandaríkjunum sýna langflest dæmi
að slíkt er sjaldan farsælt. Flestum þeirra
sem slíkt gera er með einum eða öðrum
hætti refsað fyrir uppljóstranirnar, ef
ekki með uppsögn og félagslegri útskúf-
un þá með því að auðmýkja þá og sverta
eða koma þeim á svartan lista svo þeir
eigi aldrei afturkvæmt inn í þá atvinnu-
grein sem þeir störfuðu í. Stundum eru
þeir drepnir.
Tvær sögur, sem orðið hafa efni í
kvikmyndir, eru dæmi um þetta. Meryl
Streep lék Karen Silkwood í samnefndri
ntynd en hún lést í dularfullu bflslysi
eftir að hún hafði verið að safna upplýs-
ingum um kjarnorkugeislun í Kerr-
McGee’s plútóníum framleiðsluverinu.
Russell Crowe lék Jeffrey Wigand í „The
Insider" sem var hundeltur fyrir að reyna
að Ijóstra upp um skaðlega starfsemi
tóbaksiðnaðarins. Sagan af Harry Tem-
pleton er ekki eins þekkt, en Harry var
prentari hjá skoska dagblaðinu Daily
Record og trúnaðarmaður í lífeyrissjóði
Maxwells - bresku fjölmiðlasamsteyp-
unnar. Harry benti samstarfsmönnum
sínum og stéttarfélagi á að Maxwell tjár-
magnaði starfsemi sína með því að taka
fé úr lífeyrissjóðnum. Fyrir vikið var
hann rekinn en ekki komst upp um málið
fyrr en eftir að Maxwell drukknaði árið
1991. Rubert Walker, sjóðsstjóri hjá
Govett Investments, var rekinn frá fyrir-
tækinu í september á síðasta ári eftir að
hann lýsti áhyggjum sínum við Financ-
ial Times yfir því að fjárfestingasjóðir
stundi það að fjárfesta hver í öðrum. Nú
er sú samsæriskenning uppi í sambandi
við Enron-málið að J. Clifford Baxter,
fyrrverandi vara-stjórnarformaður fél-
agsins, sem yfirgaf Enron í maí á síðasta
ári með því að ley sa út 35 mi I ljóna dollara
inneign sína, og fannst látinn í bifreið
sinni fyrir nokkrum vikuin, hafi ylirgefið
félagið vegna þess að ekki var tekið
mark á athugasemdum hans varðandi
þá samninga sem síðar komu félaginu í
koll og hafi í raun verið drepinn til þess
að vernda menn í æðstu stöðum. Þessi
kenning hljómar reyndar heldur reyfara-
kennd en staðreyndin er sú að „flaut-
urum“ er oft refsað illilega fyrir uppljóstr-
anir sínar, sem er í sjálfu sér mikið
áhyggjuefni.
Bjargvættir
Srnám saman, síðustu tíu árin eða svo,
hefur skilningur aukist á því að það
er mikilvægt fyrir samfélagið að fólk
ljóstri upp um ólöglega og skaðlega
starfsemi. Sjálfar rætur samfélagsins
rotna smám saman ef spilling fær að
þrífast óáreitt og yfirleitt gerir hún það
og vindur hratt upp á sig ef hún fær að
vera í friði. „Flautarar“ eru lfka mikilvægir
út frá hagfræðilegum sjónarhóli, t.d. með
tilliti til umboðsvandans og ósam-
hverfra upplýsinga. Hvorki eigendur
fyrirtækja né stjórnvöld eiga þess kost
að fylgjast með nema broti af því sem
gerist í fyrirtækjum og stofnunum. Mjög
erfitt er að fylgjast með hvort stofnunum
hins opinbera er stýrt með eðlilegum
hætti, ekki síst þegar pólitískar klíkur
skiptast tímabundið á um völdin eða
skipta með sér völdum, en þá er enn
frekari hætta á að stjórnendur mjólki
slíkar stofnanir með óeðlilegum hætti.
Eins er það hæltulegt í hlutafélögum að
stjórnendur, einstakir starfsmenn eða
hluti eigenda, reyni að maka krókinn
ólöglega á kostnað annarra. Kostnað-
urinn við að reyna að fylgjast með því
hvort farið er eftir lögum og reglum er
yfirleitt það mikill að slíkt borgar sig
ekki, þ.a.l. ereftirlit yfirleitt einungis yfir-
borðslegt. Mikið eftirlit heftir líka bæði
fyrirtæki og stofnanir og dregur úr
fruntkvæði og frumleika eins og gerðist
á áttunda og níunda áratuginum þegar
regluveldið var alls ráðandi.
Ef „flautaramenning" væri virk er
líklegt að það væri hægt að koma, alla
vega að einhverju leyti, í veg fyrir spill-
ingu og svik. Auknar líkur á því að greinl
yrði frá svikum og spillingu í fjölmiðlum
(Framliald á síðu 3)
Flautarar geta haft mikil- ^ Fyrirtæki eiga sér ákveð- ^ vera að styttast þar sem ný j Þórarinn G. Pétursson gerir'
I vægu eftirlitshlutverki að ) inn lífsferil sem einhvern 2 og betri fyrirtæki ýta þeim /| athugasemdir við greinina
X gegna í opinbera sem og tímann tekur enda. L£ft£mí eldri útaf ntarkaðinum með „Vextir og verðlagshorfur"
einkageiranum.___________________fyrirtækja virðist stöðugt þvf að innleiða nýjungar.________sem birtist í síðasta blaði
I