Vísbending - 05.04.2002, Blaðsíða 3

ISBENDING
Frjáls verslun með lífeyrisréttindi?
Sigurður Jóhannesson
hagfræðingur
Iúrskurði EFTA-dómstólsins 22. mars
segir að kjarasamningar um lágmark
lífeyrisréttinda brjóti ekki í bága við
samkeppnisreglur á Evrópska efna-
hagssvæðinu. Oðru máli kunni að gegna
ef samið sé um að greiða í tiltekinn líf-
eyrissjóð. I úrskurðinum segir (grein
75, lauslega þýtt) að ef dómstólar EFT A-
landa telji að tiltekin ákvæði kjarasamn-
inga um lífeyrisréttindi rniði ekki að því
að bæta kjör launamanna og „ef [þeirj
komist að þeirri niðurstöðu að ákvæðin
þýði að kaupa verði lífeyristryggingu
frá ákveðnum lífeyrissjóði, og þau komi
þannig í veg fyrir að skipt sé við annan
viðurkenndan sjóð, eða geri það illkleift,
kunni þessi samningsákvæði að teljast
hindra samkeppni í skilningi [sam-
keppnisreglna á Evrópska efnahags-
svæðinu].“’
Hér á landi verða flestir launamenn
sem eru í stéttarfélagi að greiða í
ákveðinn lífeyrissjóð. Úrskurðurinn
hlýtur því að teljast mikil frétt. Líklegt
verður að telja, að innan skamms verði
látið reyna á skyldugreiðslumar í ljósi
úrskurðar EFTA-dómstólsins.
Mikilvægtmál
Mikilvægi málsins á Islandi má
marka af því að Alþýðusamband
Islands og Samtök atvinnulífsins létu
það til sín taka. Þegar málið kom fyrir
EFTA-dómstólinn fóru þessi samtök
fram á það við fjármálaráðherra, að hann
léti í ljós þá skoðun við dóminn, að kjara-
samningar um lífeyrismál stríddu ekki
gegn samkeppnisreglum á Evrópska
efnahagssvæðinu. Ráðherrann féllst á
erindið og sendi bréf þess efnis til
EFTA-dómstólsins síðla vetrar 2001.2
Afstaða ráðherrans kann að koma á
óvart í ljósi þess að í stefnuyfirlýsingu
ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks vorið 1995 segir, að tryggja
þurfi aukið valfrelsi í lífeyrissparnaði
og innleiða samkeppni milli lífeyris-
sjóða. I samræmi við þá yfirlýsingu skip-
aði fjármálaráðherra nefnd um lífeyris-
mál strax unt haustið 1995.1 erindisbréfi
hennar segir að leggja skuli sérstaka
áherslu á að finna leiðir til að auka
valfrelsi í lífeyrissparnaði og innleiða
samkeppni. Jafnframt skuli leitað leiða
til að tryggja bein áhrif sjóðfélaga á
stefnumörkun og stjórn sjóðanna. Eftir
samræður við aðila vinnumarkaðarins
vorið 1996 var nefndin leyst frá störfum
Nokkrar tölur um lífeyrissjóði og deildir þeirra árið 2000
(óvegið meðaltal)
„Frjálsir" lífeyrissjóðir (5) Sjóðir með skylduaðild (51)
Skuldabréf með fasteignaveði 0% af eignum 15% af eignum
Skuldabréf með ábyrgð ríkis eða sveitarfélaga 34% af eignum 40% af eignum
Hlutabréf 37% af eignum 26% af eignum
Erlend verðbréf 27% af eignum 17% af eignum
Ávöxtun '96-'00 5,7% 6,0%
Hér eru séreignadeildir skyldusjóðanna taldar með þeim.
Heimild: Fjármálaeftirlitið, Lífeyrissjóðir 2000, eigin útreikningar.
og liggur niðurstaða hennar ekki fyrir.
Síðan var samið frumvarp til laga unt
lífeyrisréttindi og starfsemi lífeyris-
sjóða, sem samþykkt var á alþingi árið
1997. Þar er tekið á ýmsum vanda sem
steðjaði að þessum málaflokki, en mark-
mið um valfrelsi og samkeppni í lífeyris-
málum hafa ekki skilað sér.
Nú liggur fyrir þingi frumvarp fjög-
una þingmanna úr Framsóknarflokki og
Sjálfstæðisflokki um valfrelsi í lífeyris-
kerfinu. Svipaðar tillögur hafa komið
þar fram áður og bendir ekkert sérstakt
til þess að þær verði samþykktar nú.
Hverju breytir valfrelsi?
Nú geta aðeins þau 10-20% launa-
manna, sem standa utan stéttar-
félaga, valið sér lífeyrissjóð. Ef allir gætu
það er líklegt að aðhald að rekstri sjóð-
anna ykist. I því sambandi verður þó að
geta þess að rekstur margra sjóða batn-
aði mikið eftir að yfirlit um reikninga
þeirra fóru að birtast upp úr 1990. Með
lögunum frá 1997 komst líka meira skikk
áreksturinn. Litlum sjóðum með mikinn
rekstrarkostnað hefur fækkað með sam-
einingu. En auk þess má gera ráð fyrir að
samkeppni leiði tilþess að sjóðimirbjóði
fleiri tryggingar, sniðnar að fjölbreyttum
óskum félaganna, í stað þess að selja
öllum sams konar tryggingu. I þriðja
lagi geta sjóðir í samkeppni ekki flutt
verðmæti frá einum hópi tryggðra til
annars (frá ungum til gamalla eða frá
körlum til kvenna). Ef þeir gera það leita
þeir sparendur annað, sem hljóta minni
réttindi en nentur því sem þeir borga í
sjóðina.
Pólitísk sjónarmið?
Stjórnir lífeyrissjóðanna eru ekki
kosnar beint af félögum, heldur eru
þær tilnefndar af samtökum launamanna
að hálfu og atvinnurekenda að hálfu.
Skylduaðildin og tilhögun við stjórnar-
kjör gera það að verkurn að stjóm líf-
eyrissjóðs hefur mikil pólitísk völd, hún
þarf ekki að hlaupa eftir öllum óskurn
sjóðfélaga. Stjórnendur lífeyrissjóð-
anna þiggja völdin frá alþingi, sem setur
lög um starfsemi sjóðanna. Yfirleitt má
gera ráð fyrir að stjórnirnar hafi hag
sjóðfélaga að leiðarljósi, en hætta er á
að kappsfullir stjórnarmenn láti atvinnu-
sköpun eða önnur pólitísk sjónarmið
villa sér sýn, eða beygi sig fyrir þrýstingi
stjórnvalda, fremur en að hætta á að
missa völdin. I valfrjálsu kerfi er þessi
hætta lítil, samkeppnin gerir það að
verkum að sjóðirnir reyna hvað þeir geta
til þess að þóknast sparendum. Hér á
eftir er skoðað hvort hugsast geti að
pólitískur þrýstingur ráði einhverju um
hvar sjóðirnir fjárfesta.
Samanburður
Töluverður rnunur er á fjárfestingum
frjálsra lífeyrissjóða og þeirra sem
gera út á skylduaðild. Hjá frjálsum
sjóðunt þekkjast lán gegn fasteignaveði
nánast ekki, en þau voru að meðaltali
urn 15% eigna skyldusjóðanna í lok árs
2000. Stór hluti af þessurn lánum er
vegna íbúðakaupa sjóðfélaga. Einn
sjóðurinn auglýsir 3,5% vexti á lánum til
sjóðfélaga, en kjör annarra sjóða, sem
skoðaðir voru, eru nær vöxtum á hús-
bréfum, sem nú eru nálægt 6% (ofan á
verðtryggingu). Aður voru hagstæð lán
meginkostur lífeyrissjóðsaðildar í hug-
um margra. Slík lán rýra lífeyrissparn-
aðinn. Lánin má þó vart rekja til áhrifa-
leysis sjóðfélaganna. Frekar stafa þau
af því að áhrifavald í sjóðunum fer ekki
eftir eign, eins og gerist til dæmis í
hlutafélögum (þá myndu atkvæði þeirra
vega mest sem komnir eru yfir miðjan
aldur og eiga mestan lífeyrisrétt). Sjóðir
með skylduaðild eiga heldur meira af
skuldabréfum með ábyrgð ríkis eða
sveitarfélaga en hinir. Munurinn er lítill,
en hann máef til vill tengja því að fulltrúar
verkalýðsfélaga í skyldusjóðunum
þrýsti á um aðþeir kaupi húsbréf. Frjálsu
sjóðirnir eiga hins vegar meira af hluta-
bréfum en hinir (sjá töflu). Lífeyrissjóðir
ávaxta fé í langan tíma og því má ætla að
(Framhald á síðu 4)
3