Vísbending - 19.07.2002, Blaðsíða 2

ÍSBENDING
Græðgi ríkisins
au svikamál sem komið hafa upp
í bandarísku fyrirtækjaumhverfi
hafa orðið til þess að ýmsir aðilar
hafa séð fyrir sér endalok kapítalismans
og markaðshagkerfisins. Þeir sem sjá
lausn allra vandamála heimsins í sterku
ríkisvaidi segja að græðgi einstakling-
anna sé með öllu i 11 og leiði ekki ti 1 annars
en svika og spillingar. Þessi sama
græðgi lifir þó ágætu Iífi í opinbera
geiranum en munurinn er sá að þar er
ekki hægt að virkja hana til hagsældar
eins og í einkageiranum. Kenningar um
almannaval hjálpa við að útskýra þetta.
Almannaval
rðið „almannaval" (e. public choice)
er samansett úr tveimur orðum,
annars vegar orðinu „almenningur“ sem
á við um fólk og orðið „val“ sem á við um
aðgerð sem felst í að gera upp á milli
ákveðinna kosta. Það eru einstaklingar
sem „velja“ en það er hægt að skipta vali
þeirra í það sem kalla mætti einkaval og
almannaval. Einkaval á við um ákvarð-
anir sem einstaklingur tekur fyrir sjálfan
sig, þá valkosti sem hann stendur frammi
fyrir á hverjum degi. Almannaval á hins
vegar við þegar valkostirnir varða fleiri
en ákvörðunartakann, þ.e. einstaklingur
er ekki aðeins að taka ákvörðun fyrir sig
heldur einnig fyrir aðra einstaklinga.
Kenningar um almannaval fóru að
gera vart við sig á sjöunda áratuginum
þegar hagfræðingar fóru að rannsaka
betur skilvirkni ríkisvaldsins. Aður, og
enn í dag, voru þær rómantísku kenn-
ingar á lofti að lýðræðislega kosið ríkis-
vald myndi alltaf hafa almannahagsmuni
að leiðarljósi, að þeir sem væru við
stjórnvölinn myndu alltaf setja hagmuni
almennings ofar sínum eigin hagsmun-
um. Stjórnmálafræðin lýsti þannig
hvernig stjórnmálin ættu að vera frekar
en hvernig þau væru í raun og veru. Þær
kenningar sem snúast um almannaval
urðu að vissu leyti til vegna þess að
hagfræðingar unnu að því að finna
hagsælustu lausnir fyrir heildina sem
ríkisvaldið átti síðan að framfylgja. En í
staðinn fyrir að innleiða þær lausnir þá
varð endaleg úrvinnsla oft á tíðum
eitthvað afskræmi upprunalegrar lausn-
ar eftir að þær höfðu farið í gegnum
afgreiðslu- og málamiðlanaferli stjórn-
málanna og opinberra starfsmanna. Það
var því augljóst að hagmunir heildar-
innar væru ekki alltaf hafðir að leiðarljósi,
eins og mætti ætla að væri hornsteinn
lýðræðisins, heldur einhverjir allt aðrir
hagsmunir þar sem þrýstihópar, eigin-
hagmunir stjórnmálamanna og opin-
berra starfsmanna léku stórt hlutverk.
Kenningar um almannaval urðu til sem
leið til þess að reyna að lýsa og leita
skýringa á hinu lýðræðislega ákvörð-
unarvaldi.
Ríkislausnin
andaríkin eru ágætt dæmi um sam-
band ríkisins og markaðarins þar
sem hvergi í heiminum er markaðs-
hagkerfið eins í hávegum haft og þar.
Þetta er afleiðing hugmyndafræðilegra
átaka tuttugustu aldarinnar, en það voru
Bandaríkjamenn sem hölluðu sér næst
markaðinum á meðan Evrópa daðraði
við áætlunarbúskapinn. Sumir fræði-
menn eru á því að markaðsbúskapurinn
hefði hreinlega verið jarðaður á fyrri
hluta tuttugustu aldarinnar ef ekki hefði
verið fyrir hugmyndafræði Keynes sem
fólust í að leiða markaðsbúskapinn „af
villu vegar síns“. Segja má að hugmyndir
Keynes hafi markað upphafið að þjóð-
hagfræðinni sem sá ríkið í því hlutverki
að vera eins konar skipstjóri á þjóðar-
skútunni. Hugmyndin um að nota eigi
ríkisvaldið til að „laga“ og „fínpússa“
markaðshagkerfið varð þá til og er enn
meira og minna ráðandi.
Þetta væri sennilega allt tiltölulega
einfalt ef almannavalið væri fyrst og
fremst byggt á almannahagsmunum en
það hefur komið æ betur í ljós að eigin-
hagsmunir leika t.d. stórt hlutverk í
ákvörðunum ríkisstjómar Bandaríkj-
anna. Þetta er þó flóknara en svo að
einungis sé um átök á milli almanna-
hagsmuna og eiginhagsmuna að ræða,
bæði vegna þess að það er oft óljóst
hverjir hagsmunirnir eru, bæði til
skamms og langs tíma, og vegna þess
að það eru ólíkir aðilar og hópar sem
koma að ákvörðuninni. Það hefur komið
æ betur í ljós að hagsmunahópar sem
beita stjórnmálamenn þrýstingi hafa
veruleg áhrif á hvert almannavalið
verður. Þrýstihópum hefur líka vaxið
fiskur um hrygg á síðastliðnum árum og
hafa fengið sífellt meira vægi í ákvörð-
unum nkisvaldsins. Þannig getur tiltölu-
lega fámennur hópur, með skýran ávinn-
ing af íhlutun, haft verulega mikil áhrif
þar sem stærri hópar hafa oft ekki ráð og
rænu á að skipa sérstakan þrýstihóp
þar sem hagmunir eru dreifðir og til-
tölulega litlir á hvern aðila. Ahrifin á
almannaval eru oft augljós eins og t.d.
þegar til verndunar einstakra atvinnu-
greina kemur eins og stáliðnaðarins í
Bandarfkjunum og kjúklingabænda hér
á landi.
Eiginhagsmunir stjórnmálamanna,
sem einkennast oft af framapoti, í bland
við stöðugt áreiti þrýstihópa gerir það
að verkum að stjórnvaldið er ekki nærri
eins skilvirkt fyrir hagsæld þjóðar og
sumirviljahaldafram,jafnvelílýðræðis-
ríki sem kennir sig við kapítalisma. Sú
hugmynd virðist jafnframt ríkjandi að
það sé nægilegt að finna heiðvirðan
leiðtoga til þess að sníða þessa galla af
kerfinu. Þetta er sú leið sem farin er í
Bandaríkjunum þar sem rey nt er að kryfja
þær sálir til mergjar sem vilja í æðstu
stöður opinbera geirans. Þrátt fyrir þá
krufningu eru leiðtogarnir sjaldnast
flekklausir og stjórnmálin í Bandaríkj-
unum hafa í ríkari mæli snúist um „sið-
spillingu" í stað þess að snúast um
framþróun hagsældar. Innkoma Bush
átti að marka breytingu á þessari þróun
en sjaldan hefur greiðasemin við vini
og einstaka hagsmunahópa verið meiri
og er hann sjálfur sakaður um að auðgast
á samböndum sínum við dómara mark-
aðsleiksins.
Stjórnunleiksins
Adam Smith sagði sjálfur að það væri
ekki hægt að breyta eðli eiginhags-
muna en það væri hægt að koma á fót
stofnunum sem gætu gert það að verk-
umað hægtværi að nýtaþátil heilla fyrir
mannkynið. Smith talaði aðallega um
tvö skilyrði sem yrðu að verafyrirhendi,
annars vegar eignarréttarákvæði og
hins vegar mikilvægi þess að koma í veg
fyrir einokun og þar með talin þau
einokunarréttindi sem ríkisvaldið veitir.
Smith var því ljóst að það væri ekki hægt
að spila markaðsleikinn án þess að setja
einhverjar leikreglurog dæma eftirþeim.
Hann vildi hins vegar að keppnin, en
ekki dómarinn, skæri úr um það hver
væri sigurvegarinn.
Ríkisvaldið hefur ntikilvægu hlut-
verki að gegna í markaðskerfinu sem er
m.a. að setja reglur og dæma eftir þeim.
V andamálið er, rétt eins og í fótboltanum,
að of miklar reglur koma til með að
eyðileggja leikinn og dómarinn er afar
skeikull. Það sem er þó verra er að ríkis-
valdið setur stundum reglur sem þjóna
einum hópi mun betur en öðrum og
dæmir oft meira eftir því hvað honum
sjálfum kemur best.
Markaðskerfið hefur sína galla sem
oft koma í ljós þegar grunnþætti, eins
og traust og heiðarleika, þrýtur. Það vill
hins vegar oft gleymast að hið opinbera
hefur einnig sína galla, það er einnig
drifið áfram af eiginhagsmunum sem oft
þarf að hemja til þess að þeir geti þjónað
almannahagsmunum, rétt eins og í einka-
geiranum. Endalaus útþensla ríkisins er
ein birtingarmyndin en það þarf að varpa
kastljósinu að þeirri staðreynd að óhóf-
leg græðgi og eiginhagsmunir eru enn
alvarlegri í innviðum ríkisins en þau geta
nokkurn tímann orðið á markaðinum.
2