Vísbending - 11.10.2002, Blaðsíða 3

ISBENDING
Endurnám auðlinda til lands og sjávar
Bjarni Bragi Jónsson
hagfræðingur
ý
Islendingar hafa að vonum verið stolt-
ir yfir landnámi sínu á þessu eylandi,
einkum meðan báru glýju glæstrar
gullaldar í augum til samanburðar við
armóð síðari alda. Vissulega var það
afrek fámennum hópurn landnema að
fullnema þetta tiltölulega stóra land á
aðeins sex áratugum og koma upp
stjómskipan og réttarkerfi undir höfð-
ingjaveldi, en þó með hvað mestum lýð-
réttindum sem þekkst höfðu. Hafi alþýð-
legt landnám, af vestrænum eða aust-
rænum toga, farið að nokkru fyrir skipu-
legu landnámi höfðingja með þverskurði
stéttskipts samfélags í för, var afrekið
ekki minna að koma á samfélagslegri
skipan, þótt meiri yfirgangi kunni þá að
hafa verið beitt.
Lengst af mun framsýni og hyggindi
forfeðranna í skipan réttinda til nýtingar
lands og sjávar hafa þótt standast
tímans tönn, utan þeirrar ávirðingar að
líða eyðingu skóga. Enda þótt sam-
félags- og stjórnskipan yrði sniðin að
nútímalegum háttum, þótti hliðstæð
nýskipan ekki við hæfi á sviði eignar-
og afnotaréttar. Réttarrök þess efnis
hafa því gagnrýnislítið verið reist á
fornum afsölum, þinglýsingum, dómurn
og hefðum, sem sé á venjurétti með
grunnstoð í skilningi liðinna kynslóða
á inntaki upphaflegrar helgunar lands-
réttinda og myndunar eignarréttar. Fólst
raunar í þessu heilbrigð íhaldssemi og
andóf við ofríki af hálfu nýrra þjóðfél-
agsafla og valdhafa.
Auðlindahugtakið
Ekkert er þó algilt og ævarandi. Sjálft
auðlindahugtakið ber þetta í sér.
Auðlindir eru þau efni eða eiginleikar
náttúrunnar, sem þekking, tækni og
verklag á hverjum tíma og þróunarstigi
gera nýtanlega til að mynda verðmæti
og verða auðsuppspretta. Auðlindir eru
metanlegar sem fjármagn í lilteknum
tímapunkti með hliðsjón af nýtingar-
horfum, endingu og þar með arði untfram
kostnað yfir komandi tímabil, og bera í
einkaeign verð samkvæmt þvf. Nýjar
auðlindir verða til við þekkingar- og
tækniþróun, en aðrar glata verðgildi
sínu að nokkru eða fullu, og hverfa þá
úr tölu auðlinda. Skilyrði voru ekki til,
að landnámsmenn helguðu sér aðrar
auðlindir en nýttust í hefðbundnum
búskap og staðbundnum veiðurn í ám
og vötnum og út af ströndinni. Sé gerð
sú eðlilega krafa, að nýting helgi eign,
varð ekki annar eignarréttur til við land-
námið, enda þótt það tæki form yfirráða
yfir landsvæði með öllu, sem því fylgdi.
I því tilliti voru einkum vatnsnytjar með
veiði mikilvægar, svo sem fram kemur í
reglu vatnalaga: „Vötn öll skulu renna
sem að fornu hafa runnið,“ og með því
varnað þess að veita frá vatni og spilla
með því landkostum, sem verið höfðu
forsendur landnáms. I því fólst einnig,
að eignarrétturinn náði til vatnsins,
meðan hafði viðdvöl á landareign.
Auðlindarök rnunu meðfram hafa tekið
mið af því, hvort hagsmunir væru svo
ríkir, að orðið gætu tilefni átaka, hvort
sem þjóðir eða einstaklingar ættu í hlut,
en mjótt var á þeim munum í samveldis-
kerfi Islendinga með einstaklings-
bundna réttarframkvæmd.
Landnám er í þessari umræðu ekki
aðeins skilið sem sú efnislega athöfn að
taka land undir byggð, nýta það og
eignast, heldur er það útvíkkað til hvers
konar myndunar réttinda til rýmis og
náttúrugæða, hvort sem er til einstakl-
inga, hópa eða samfélagsins í heild, og
réttarreglna um yfirráð þeirra og nýt-
ingu. Beitt er almennum hagrænum eða
hagfræðilegum rökum í tilraun til alhæf-
ingar um æskileg réttarskilyrði auðlinda-
nýtingar og hagþróunar, en án þess að
reynt sé að veita sögulegt yfirlit eða
grafast fyrir um réttarsöguleg rök að
lögfræðilegum hætti. Ekki eru heldurtök
á því að styðjast við aðra náttúrufræði-
lega þekkingu en liggur nánast á yfir-
borði þjóðfélagsumræðunnar. Hugleið-
ing þessi er því aðeins ætluð sem fyrsta
nálgun að hugmyndafræði þessa efnis
og tilraun til að bera fram umgjörð til
þess að fylla út í með nánari þekkingu
og skilningi.
Flokkun og jaðartilvik
Náttúruauðlindirnar greinast til
þessarar meðferðar í þrjú megin-
svið: 1. byggðarlandið, 2. hafsvæðin
og 3. hálendið. Að því er tekur til líf-
auðlinda, fellur þessi greining nokkuð
saman við „lífbeltin þrjú“, sem áður voru
í umræðunni. Fortakslaus eignarréttur í
þá veru, sem landnámið og þróun frá
því helgar, tekur þó í reynd varla nema
til byggðarlandsins. Jaðartilvik eru þó
til beggja átta, einkum í mynd sérréttar
til nýtingar, svo sem til netalagna við
sjávarsíðuna og afrétta til beitar og
veiðinytja inn til landsins. A báða bóga
hefur verið sótt á til aukins inntaks
þessara réttinda, svo að myndi eignarrétt
eða ígildi hans, en samfélagið hefur í
báðum tilvikum reist rönd við. Innan
byggðarlandsins hefur eignarréttur þó
einnig verið færður út til nýtingar, sem
var óþekkt fyrirbæri við landnám, einkum
með virkjunarrétti á höndum landeig-
enda samkvæmt mjög umdeildum
ákvæðum vatnalaga frá 1923, enda hefur
gildi þeirra í reynd verið mjög takmarkað
með íhlutun ríkisvaldsins. Réttlæting
einkaeignarréttar á þessu sviði hefur
efalítið átt meðfram rót að rekja til þess,
hve mismunandi hagnýting lands er háð
innbyrðis eða gagnkvæmt útilokandi.
Sá er reginmunur hafsvæða og há-
lendis, að til hafsins hafa ekki verið tök
á að draga nein einkaréttarleg mörk, þótt
þjóðréttarleg og fiskistjórnarleg mörk
hafi verið dregin á kort, og byggðarítök
hefðu getað komið lil greina í innfjörðum.
A landi má hins vegar setja niður mörk
og draga línur eftir staðgóðum kennileit-
um, þótt verði nokkuð fljótandi, þegar
upp til jökla eða eyðisanda er komið.
Skilningsskortur landeigenda á tak-
mörkunum sínum virtist því stundum
valda truflunum á eðlilegum réttargangi.
Þegar ntenn fóru svo á ofanverðri Við-
reisn að renna augum út til hafs og upp
til fjalla í leit að aukinni réttarvissu,
spurðist að Norðmenn hefðu staðið fyrir
hreingerningu lagagildis slíkra réttar-
heimilda hjá sér, en þá voru íslendingar
ekki orðnir eins leiðir á að hafa þá að
fyrirmynd og síðar varð. Varð ég þá til
að færa þau mál í tal á orkuráðstefnu og
taldi eðlileg nytjarök þurfa að liggja til
gildis eignarréttarins. Brást Jóhann
Hafstein, þá iðnaðar- og orkuráðherra,
þá neikvætt við að hræra upp í þeim
málum, og sá kunni lagantaður Benedikt
Sigurjónsson kvað litlu tjóa að grafast
fyrir um ástæður eignarréttar umfram
það, að hann bara væri. Báðir töluðu
þannig fyrir þeirri stefnu að láta dóm-
stóla um að greiða úr flækjunum, en hin
stefnan að veita frekari leiðsögn um
meginreglur til samræmingar og sann-
girni varð á endanum ofan á með þjóð-
lendulögunum, þótt þrætur urn þau geti
enn komið til úrskurðar dómstóla.
Margt ber til þess, að valt sé að
treysta velktum og snjáðum bréfsnifsum
til úrlausnar á nútíma réttarafstöðum,
og varðar ástand pappírsins þar
minnstu. Lítil trygging kann að vera fyrir
fornum og klassískum réttarskilningi
gjörninga, hvað þá nútímalegum.
Helgun eignar kann að hafa verið með
öllu ótímabær. þar sem nytjar hennar
sem slíkiar hafi engar verið, enda óger-
legar eins og þegar jöklar, eyðisandar
og vatnsflæmi eiga í hlut. 1 slíkum
tilvikum kann að vera nærtækara að
spyrja um bætur fyrir skaða, sem eignin
kunni að valda öðrum, svo sem með
jökulhlaupum og eldgosum. Leiðir sú
(Framhald á síðu 4)
3