Vísbending - 01.11.2002, Blaðsíða 3

ISBENDING
Auðæfi hafsins
#
\,
M
Bjarni Bragi Jónsson
hagfræðingur
~W" 'W'afiðumhverfislslandgattilfoma
I I ekki orðið vettvangur „land“-
_I_náms að þeirrar tíðar skilningi.
Takmörkun gæða hafsins var ekki orðin
að veruleika, og hugtak sérstaks réttar
til þeirra þar með óþekkt, að undanskil-
inni aðstöðu útvegsjarða og verstöðva
til útróðra og strandjarða almennt til
netalagna. Lengi fram eftir öldum var
það álitamál, hvort fiskveiðar hefðu
merkjanleg áhrif til að draga úr afla, svo
að eins veiði væri frá öðrum tekin. Svo
seint sem um aldamótin 1900 ræddi
Alfred Marshall, hagfræðiprófessor í
Cambridge, málið í riti sínu „Principles
of Economics“ og taldi óútkljáð. Niður-
staða hans hefði þó ef til vill orðið önnur,
hefði hann verið í báti með Hannesi
Hafstein á togaraslóð við ísland heldur
en í bakgarði breskrar útgerðar. Þannig
er það ekki fyrr en á síðustu áratugum,
að þjóðréttarlegur grundvöllur hefur
myndast og dregið þau ytri mörk, sem
eru forsenda „haf‘náms. Þar á við tví-
skipting milli eðlisólíkra auðlinda, ann-
ars vegar lífauðlinda sjávar og hins
vegar efna- og orkulinda hafsbotnsins.
Sökum þess að einkaeignar- eða -afnota-
■réttur var ekki fyrir hendi, er upphafs-
staða beggja hin sama, að ríkisvaldið
tekur sér forræði yfir þeim, úthlutar
nýtingu og tekur afgjöld, eftir því sem
opinber stefna segir til um. Eðlismunur
þeirra í líffræðilegu og sögulegu tilliti
getur þó bent fram til mismunandi leiða
til úthlutunar réttinda, það er landnáms
eða „hafnáms“ í afleiddum skilningi.
Lífauðlindimar
Lífverur sjávar, jafnvel hinar botn-
lægu,eruflestarásvamlimillisvæða,
klekjast út á einu, alast á öðru og verða
kynþroska, gj aman á samfelldu hringsóli
um landið, og loka hringnum með hry gn-
ingu á hinu fyrstgreinda. Verður því að
tryggjaframgang þeirra um öll mið kring-
um landið og ákvarða afla með hliðsjón
af hámarks- eða hagkvæmasta afrakstri
á heildina og líftímann litið. Svæðamörk
eiga því almennt ekki við um slíkt haf-
nám, heldur heildarstjórn á lífferli ein-
stakra tegunda eða nokkurra, er séu sam-
flota um æti, uppvöxt og veiðar. Einstak-
ar tegundir, einkum skel- og krabbadýra,
geta þó hugsanlega verið svo stað-
bundnar, að réttlæti svæðamörk veiði-
réttar, en háð því, að ekki hafi umtalsverð
áhrif á aðra nytjastofna. Hámarks-
árangur á þjóðhagslegan kvarða getur
þó tæpast haft óskorað gildi, þar sem
hefðaður réttur hefur verið talinn hindra,
að útiloka megi fyrri útgerðaraðila að
veiðunum, og hefur slíkur réttur verið
látinn ráða úrslitum um kvótakerfi og
kvótaúthlutun. Slíkur hefðarréttur nær
þó ekki lengra en jafnræðisregla um að
hlíta líffræðilegum og hagrænum skil-
málum segir til um, þar á meðal um að
greiða veiðigjald til að stuðla að hóflegu
veiðiátaki og nálgast félagslegt réttlæti.
Vekur sú gagnkvæmni skilmála, sem í
þessu felst, ýmsar spurningar um víð-
tækari hefðunarrétt í útvegsbyggðum
en til útgerðarmanna einna. Einnig má
spyrja, í hverjum mæli fyrra útgerðarátak
sé verðlaunavert með þessum hætti, þar
sem viðurkennt sé, að það fór löngum
verulega fram úr fiskifræðilegum og
þjóðhagslegum mörkum. Samkeppnin,
sem háð var við útlendinga um lífs-
björgina, hlýtur þó að koma til álita til
mildunar á þeirri röksemd.
Auðlindaskattur
Upprunalega hugmyndin um auð-
lindaskatt, sem nú gengur undir
nafninu veiðigjald, var reist á þeirri for-
sendu, að það væri hæft til þess að koma
á jafnvægi sjósóknar við æskilegt afla-
mark til hámarksafraksturs til frambúð-
ar og jafnstöðu rekstrarskilyrða við aðra
atvinnuvegi. Við hlið þess yrði almennt
einungis þörf fyrir hliðstæðu umferðar-
og umgengnisreglna á fiskimiðunum.
Með þessu yrði fullnægt almennri jafn-
ræðisreglu til sjósóknar, og því engin
þörf fyrir að finna upp regluna um for-
gang fyrri útgerða, studda svo tvíræðum
rökum sem að framan greinir. Engum
yrði bægt frá, svo fremi hann fullnægi
almennum skilyrðum unt gjald og urn-
gengni. Kvótakerfið hefur nú fest svo
rækilega rætur, að þessi hugmy nd virðist
nærri gleymd, þótt verið hafi til umræðu
í fjóra áratugi og komið sterklega til álita,
að tæki við eftir reynslutíma kvótakerf-
isins. Þessu virðist valda frumstæð
tregða til að treysta á virkni markaðskerf-
isins og sleppa því lífakkeri, sem margir
telja kvótakerfið vera. Fyrir bragðið er
alls óraunhæfu sóknarfrelsi stillt upp á
móti kvótakerfinu í stað veiðigjaldskerfis
án kvótahelsis eftir hæfilega aðlögun í
áföngum.
Hefðarsinnar hafa, að því er skilja
má, farið alveg út á hinn kantinn og
haldið fram hafnámi með þeim hætti, að
rétthæfir útgerðaraðilar hljóti ígildi var-
anlegs og framseljanlegs eignarréttar
án auðlindagjalds, og geti á þeim grunni
myndað samtök eða hugsanlega eitt
stórfyrirtæki urn ákvörðun aflamagns
og jafnvel eftirlil með framkvæmd þess.
Framsöl kvóta, tímabundin eða varan-
leg, gegn umsömdu og markaðsákvörð-
uðu gjaldi, rnundi svo tryggja hagkvæm-
astan rekstur útgerðar og vinnslu til
eflingar almannahags. Höfuðkostur við
slikt fyrirkomulag ætti að vera að útiloka
pólitísk áhrif á hagrænar ákvarðanir, sem
höfða mundu til stundarhags og lýðhylli
á kostnað varanlegs þjóðarhags. Slíkt
kerfi yrði þó ónotalega náin hliðstæða
lénsketfis miðalda. Allurauðlindaarður-
inn félli hinum útvöldu rétthöfum í skaut
sem umbun fyrir og kostnaður við að
bægja ótraustverðum stjómmálamönn-
um frá. Einokunarbákn þetta hlyti beint
eða óbeint að ráða lagaframkvæmd á
miðunum, sem mundi þröngva kosti
margra og gæti keppt um völd við ríkið
sjálft og væri þó raunar pólitískt með
einstefnusniði. Loks gætu kvótahafar
flutt fé sitt og umsvif úr landi, nema
þvergirt væri fyrir, og gætu þeir efalítið
keypt sér völd til að koma í veg fyrir það.
Hvorki verður talið, að slíkt hagsmuna-
afsal sé réttlætanlegt frá hagrænu við-
horfi né þjóðfélagslega framkvæman-
legt.
A hinn bóginn verður það millistig,
sem nú er búið við, heldur varla talið
fullnægjandi, en gjaldtaka samkvæmt
því miðast fremur við ásættanlega sann-
girni en hámörkun þjóðhagslegs afrakst-
urs og fullt jafnræði milli atvinnuvega.
Þar sem ekki eru sett stjórnarskrárbund-
in mörk við veiðigjaldi, getur kerfið þó
þróast með ýmsum hætti, sem til jafn-
vægis teljist horfa, varla þó með öllu
æskilegum. Er menn hafa vanist veiði-
gjaldi, gætu menn lært að beita því nánar
til jafnvægis um lögákveðið aflamark.
Þar sem því sleppir, getur aukinn að-
skilnaður kvótaeignar og útgerðar gert
kvöð til kvótaleigu almennari og verkað
líkt og hækkun veiðigjalds. Að öðrum
kosti kann rúmur hagnaður gjaldfrjálsra
útgerða að ala nokkuð á sóun og verð
kostnaðarþátta í útgerð, sem skekkir
tekjuskiptingu og ýtir undir verðbólgu.
Æskilegra hefði verið að láta veiðigjald
miðast við, að það myndaði jafnvægi
um æskilegt sóknarmark, um leið og
meintur áunninn eða hefðaður kvóta-
réttur hefði verið metinn sérstaklega og
greiddur út á tilteknu tímabili af inn-
komnu veiðigjaldi.
Lífstofnar sjávar eru ekki aðeins háðir
afdrifum sínum um æviskeið og allan
sjó, heldur og hver öðrum. Sumir þeirra
eru bæði étnir af öðrum og veiddir. Geta
sprottið af því flóknir valkostir nýtingar
hvers þeirra um sig. Skýrasta dæmið um
slíkt mun vera afstaðan milli þorsks og
loðnu, og annað milli þorsks og rækju.
(Framhald á síðu 4)
3