Vísbending - 07.05.2004, Blaðsíða 3

ISBENDING
Afskriftir fjármálakerfisins
Kjartan Broddi Bragason
hagfræðingur
Japan er næststærsta hagkerfi heims
á eftir Bandaríkjunum. Á síðasta
áratug eða svo hefur japanskt efna-
hagslíf verið í öldudal og hagvöxtur
verið lítill. Þetta hefur gerst á sama tíma
og hagstjóm hefur verið með eindæmum
þensluhvetjandi.
Ríkissjóður (fjárlagapólitík) hefur
verið rekinn með halla upp á 3-8% af
þjóðarframleiðslu á hverju ári frá 1993-
2001 (uppsafnaður halli hátt í 50%) og
stýrivöxtum Seðlabankans (peninga-
pólitík) hefur verið haldið einstaklega
lágum eða í um 3% í upphafi tímabilsins
og nær 0% nú um nokkurra ára skeið.
Hagstjórn af þessu tagi yfir svo langt
tímabil er mjög sjaldgæf og á aðeins við
þegar framleiðslu- og atvinnustigi virð-
ist veruleg hætta búin með tilheyrandi
fjöldaatvinnuleysi. Rótin að þessum
vandamálum er fjölþætt en upphafið má
rekja til óhóflegra hækkana á ýmsum
eignum (sérstaklega á hlutabréfum,
landi og fasteignum) um og upp úr 1989
þegar NIKKEI225 japanska hlutabréfa-
vísitalan náði hámarki í um 40.000 stig-
um. Til samanburðar var NIKKEI 225 í
um 8.000 stigum fyrir um einu ári síðan
og stendur í lok apríl 2004 í um 12.000
stigum.
Beðið eftir batanum
Hvers vegna hefur tekið svo langan
tíma að koma hjólum efnahags-
lífsins af stað á ný? Margar kenningar
hafa litið dagsins ljós um ástæðu þess
að hagstjórn síðustu ára hafi ekki haft
meiri áhrif en raun ber vitni.
Almenna kenningin er sú að ástand-
ið á fjármálamarkaði hafi leitt til „credit
crunch“ er almennt hafi haft neikvæð
áhrif á atvinnustig og fjárfestingar.
Aðrar kenningar telja nt.a. að fjármála-
geirinn - en höfuðmarkmið fjármála-
markaðarins er að dreifa fjármagni frá
sparifjáreigendum til lántaka á sem
hagkvæmastan og arðbærastan hátt og
þar með velja úr þau fjárfestingarverk-
efni sem ættu að gefa hæsta væntan
hagnað af sér - hafi haldið of lengi lífi
í annars gjaldþrota fyrirtækjum (Zontbie-
kenningin) og frestað þar með almennri
endurnýjun ýmissa atvinnugreina.
Hér á eftir verða fy rirkomu lagi á fj ár-
málamarkaði gerð skil án þess að kafa
sérstaklega ofan í hugsanlegar ástæður
þess hvað valdi því að aðstæður eru
með þeim hætti sem raun ber vitni.
Fjármálakerfið
Gróflega má skipta japanska fjármála
kerfinu í þrennt; i) bankar og spari-
sjóðir, ii) tryggingafélög og iii) ríkis-
reknir „bankar/íbúðalánasjóður" og
ríkisrekið póstkerfi sem hefur mörg ein-
kenni innlánsstofnana. Heildareignir
fjármálakerfisins eru um fjórföld þjóðar-
framleiðsla og skiptast þannig að bankar
og sparisjóðir eiga tæpa þrjá fimmtu,
tryggingarfélög tæplega einn fimmta og
ríkisreknar stofnanir rúmlega einn
fimmta.
Hagnaður japanska fjármálakerfis-
ins hefur almennt verið lítill sem enginn
á síðustu árum og verulegar afskriftir
vegna útlána sem veitt voru á árum áður
og sem tryggð höfðu verið með hluta-
bréfum, landi eða fasteignum, sem hafa
lækkað verulega í verði, hafa sett niark
sitt á afkomu fjármálafyrirtækja. Sú efna-
hagslægð sem einkennt hefur japanskt
samfélag á síðustu árum hefur einnig
haft sitt að segja þar sem fjármálafyrir-
tæki - eins og flest önnur fyrirtæki -
þrífast almennt best þegar eftirspurn er
stöðugt vaxandi og sýn neytenda á
framtíðina er björt með tilheyrandi vissu
urn örugga atvinnu. Aðstæður í Japan
á síðustu árum hafa ekki verið með þeim
hætti og þrátt fyrir mjög lágt vaxtastig
yfir tiltölulega langt tímabil hefur eftir-
spurn fyrirtækja og almennings eftir
vöru og þjónustu mikið til staðið í stað.
Bj örgunaraðgerðir
Hið opinbera hefur hvað eftir annað
á síðustu árum sett í gang björg-
unaraðgerðir er koma eiga hjólum efna-
hagslífsins í gang, samanber áður-
nefndan viðvarandi halla á ríkissjóði.
Aðgerðum hins opinbera má skipta í
tvennt; A; almennar aðgerðir er lúta að
því að auka almenna eftirspurn á hinum
ýmsu mörkuðum hagkerfisins og B:
sértækar aðgerðir er lúta að því að koma
fjármálakerfinu sérstaklega til aðstoðar.
Sértæku aðgerðunum hefur annars
vegar verið beitt við kaup á útlánum á
mun „hærra verði en raunvirði“ og hins
vegar við að kaupa nýútgefið hlutafé
fjármálafyrirtækjaen andvirði þess hefur
síðan verið notað, að hluta til, til að geta
sett meira á afskriftarreikning útlána en
ella hefði verið hægt og gera þar með
fjármálafyrirtæki reiðubúnari en ella til
að taka þátt í að koma hagvexti af stað
með aukinni útlánastarfsemi. Sértækar
aðgerðir hins opinbera koma til af bágri
eiginfjárstöðu japanskra fjármálafyrir-
tækja en hún hefur verið með þeint hætti
að mjög lítið hefur mátt út af bregða til
að alþjóðlegir staðlar um eigið fé - svo-
kölluð CAD-hlutföll sem sett eru af
Basel-nefndinni svokölluðu (undir
Bank of International Settlement) - væru
ekki uppfylltir og dæmi eru urn að
innlendar eftirlitsstofnanir hafi jafnvel
látið óátalið að CAD-hlutföll væru undir
lögboðnum lágmörkum.
Margir álíta að þær aðgerðir sem
gripið hefur verið til dugi ekki til að koma
japönsku fjármálakerfi á sjálfbæra fætur
og þrátt fyrir að afskriftir kerfisins séu
þegar orðnar á milli 5-10% af þjóðar-
framleiðslu í Japan megi leiða að því
líkur að enn eigi eftir að afskrifa annað
eins eða meira. Fyrst þá verða útlána-
bækur fjármálafyrirtækja þess eðlis að
þær geti talist fela í sér eðlilega útlána-
áhættu. Reynist þeir spádómar réttir má
gera ráð fyrir að enn sé verulega langt
í að japanskt efnahagslíf nái sér á strik
með tilheyrandi jákvæðum áhrifum á
alheimsbúskapinn.
Samanburður við ísland
Heildareignir innlendra banka og
sparisjóða, tryggingafélaga og rfk-
isrekinna fjármálastofnana á Islandi
voru um síðustu áramót u.þ.b. 2.000-
2.500 milljarðar króna eða urn þreföld
þjóðarframleiðsla og eigið fé þeirra á
sama tíma um 130-150 milljarðar. Heild-
areignir fjármálakerfisins eru hlutfalls-
lega öllu lægri en í Japan en mun hærri
en hjá öðrum stærri iðnríkjum innan
OECD.
Ef ályktanir svartsýnustu manna
reynast réttar munu japönsk fjármála-
fyrirtæki enn eiga eftir að afskrifa um
20% af þjóðarframleiðslu úr bókum
sínum (og þá er samhliða ekki gert ráð
fyrir að lögbundnum eiginfjárkröfum sé
framfylgt). Ef innlendur fjármálamark-
aður stæði í sömu sporum og sá japanski
þyrfti að afskrifa eignir upp á um 150-
200 milljarða króna eða allt eigið fé
fjármálakerfisins og jafnvel ríflega það.
Til að heimfæra þá mynd sem við blasir
í Japan enn frekar upp á innlentfjármálalíf
er rétt að taka fram að eignarýrnunin
yrði langtum meiri. Markaðsvirði við-
skiptabankanna þriggja er um 300 millj-
arðar króna og ef ti 1 þess kæmi að viðlíka
áföll dyndu yfir innlent fjármálalíf og
verið hefur í Japan á síðustu árum má
gera ráð fyrir verulegri lækkun (algeru
hruni) á hlutabréfaverði viðskiptabank-
anna með tilheyrandi eignarýmun ein-
staklinga, fyrirtækja og ekki hvað síst
lífeyrissjóða. Einnig myndu aðrar
atvinnugreinar án vafa finna fyrir slíku
ástandi og óvíst hvort hægt yrði að
fjármagna mörg arðsöm verkefni með
tilheyrandi tekju- og atvinnumissi fyrir
(Framhald á síðu 4)
3