Vísbending - 25.06.2004, Blaðsíða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
25. júní 2004
26. tölublað
22. árgangur
„Hinir hæfustu sigra“
Fáar kenningar hafa verið meira
misskildar og misnotaðar en sú
kenning sem er sennilega frægust
allra kenninga en það er þróunarkenning
Charles Darwins. Kenningunni er yfir-
leitt lýst í einni setningu „survival of the
fittest“ sem er ekki komin úr smiðju
Darwins heldur Herberts Spencers sem
var frægasti Darwinisti Breta á nítjándu
öldinni. Á íslensku hefur setningin oft
verið þýdd sem „hinir hæfustu sigra“
eða „hinir sterkustu sigra“ sem er þó
gróf rangtúlkun á kenningunni. Survival
er nær því að þýða að komast afeða lifa
afen ekki sigra í kenningu Darwins og
fittest snýst um aðlögunarhœfni frekar
en að vera sterkastur eða bestur eins
og orðið hœfustu gefur til kynna. Þessi
rangtúlkun er þó ekki einungis íslenskt
fyrirbæri heldur tiltölulega almenn
rangtúlkun á kenningum Darwins.
Afbökuðkenning
Það er ekki með öllu ljóst hvernig
hugmyndafræðingum tókst að af-
baka kenningar Darwins í tilraunum sín-
um til þess að færa þær yfir á samfélagið
og sérstaklega samskipti kynþátta.
Sennilega er þó mikið til í því að kenn-
ingum Darwins hafi verið blandað saman
við .tnpernian/i-hugmyndir Friedrich
Nietzsche, þar sem frumskógarlögmálið
leiðirtilþessaðhiniræðriráðayfírhinum
óæðri. Félagsfræðiangi Darwinismans,
sem Nietzsche að vissu leyti tilheyrði,
túlkaði orðið fittest frjálslega sem
einhverskonar hæfi til þess að stjórna,
skapa virði og hafa áhrif á annað fólk.
En í kenningu Darwins snýst ovðiðfittest
um aðlögun að umhverfinu og getu til
þess að fjölga sér.
Félagsfræðiarmur Darwinismans
leiddist fljótt út í öfgafullar vangaveltur
um goggunarröðun kynþáttanna og
þeirra sem sigra og þeirra sem verða
undir í samfélaginu. Slíkar öfgar kyntu
undir nasismanum og voru t.d. notaðar
til þess að réttlæta þrælahald í Banda-
ríkjunum. Herbert Spencer notaði kenn-
inguna til þess að mótmæla stuðningi
við fátæka og sagði að „barátta náttúr-
unnar fælist í því að eyða slíku úr heint-
inuni til að skapa pláss fyrir betra“.
Spencer var frjálsræðismaður og mein-
illa við ríkisafskipti en afbakaðar kenn-
ingar Darwins þóttu réttlæta mikilvægi
samkeppni og frjáls markaðar, frum-
skógarlögmálin áttu að gilda. I félags-
fræðiarmi Darwinismans varþó ekki síð-
ur að finna menn sem töluðu fyrir ríkis-
afskiptum. Það voru menn, eins og t.d.
þjóðverjinn Ernst Haeckel, sem voru
tengdir uppruna nasismans.
Aðlögunarvilji
s
Ibók sinni Decent ofMan segir Charles
Darwin: „Það er að því er virðist mikill
sannleikur fólginn í þeirri trú að hinar
ánægjulegu framfarir í Bandaríkjunum,
og jafnframt karakter fólksins, séu
afleiðing náttúruvals; þar sent orkumeiri,
órólegri og hugrakkari menn frá öllum
hlutum Evrópu hafa flutt á tíma síðustu
tíu til tólf kynslóðatil þessa mikla lands,
og hafa náð hvað mestum árangri." Það
er athyglisvert í þessari setningu að
hann notar orðin orkumeiri, órólegri
og hugrakkari en ekki t.d. stœrri, sterk-
ari og gáfaðri. í einfaldri útskýringu á
þróunarkenningunni er stundum sagt
að aparnir sem þorðu niður úr trjánum
og vildu breytingar hefðu orðið að
mönnum en hinir sem eftir sátu sitji þar
enn. Þetta er ekki svo vitlaus útskýring
með hliðsjón af tilvitnuninni í Darwin.
Þá er hugsanlega hægt að túlka fittest
sem vilja og hugrekki til að aðlagast
nýjum aðstæðum.
Ef á annað borð á að reyna að færa
kenningar Darwins yfir á samfélagið þá
er eðlilegra að túlkunin á fittest verði í
samræmi við upprunalegu kenninguna
og þýði aðlögunarhæfni frekar en t.d.
líkamlegir yftrburðir. Það útskýrir líka
mun betur það sent gerist á hinum frjálsa
markaði en hugmyndir Spencers og
félaga. Fyrirtæki leitast við að finna sér
markaðskima, sérhæfa sig eða aðgreina
sig frá öðrurn og náþannig árangri miklu
frekar en að þau lifi af í samkeppni þar
sem slegist er um það hver sé æðstur
allra. Fyrirtæki sem fara út í slíka baráttu
verða yfirleitt ekki langlíf. En vissulega
eru til þeirstjórnendur sem leiðafyrirtæki
sín út á slíka braut og kann það einmitt
að vera vegna þess að þeir hafa í huga
einhverja afbakaða útgáfu af þróunar-
kenningunni.
Viðskiptasaga
Afbökun kenninga Darwins hefur
tiaft ótrúlega skaðleg áhrif á mann-
kynssöguna og gegnumsýrt hug-
myndafræði nítjándu og tuttugustu
aldarinnar. Áhrifin er einnig að finna í
kenningum um hagfræði og viðskipti
og villir mönnum enn sýn. Margir virð-
ast á þeirri skoðun að „hinir sterkustu
sigri“ á markaðinum og halda þá um leið
í þá trú að markaðinum sé hægt að skipta
upp í æðri og óæðri einingar. Kenning
Schumpeters um „skapandi eyðilegg-
ingu“ dregur hins vegar upp mynd af
því hvernig ný og frumleg fyrirtæki geta
gert stór og sterk fyrirtæki úrelt. Til eru
óteljandi dæmi í viðskiptasögunni um
það hvernig þau fyrirtæki sem virðast
hæfust með tillili til styrks og stærðar
hafa orðið að risaeðlum sögunnar.
Eins vantar ekki dæmin í hagsögunni
þar sem lönd eins og Island hafa risið
upp úr moldarflaginu til auðsældar, ekki
vegna styrks og stærðar heldur rniklu
frekar aðlögunarhæfni — á sama tíma
og mörg stórveldi fyrri tíma hafa leiðst
til fátæktar að miklu leyti vegna getu-
leysis til þess aðlagast breyttum að-
stæðum.
Framfarir
Ekki er ósennilegt að betri skilningur
l'áist á framþróun fyrirtækja og jafn-
vel heilu hagkerfannaef betur væri farið
með kenningar Darwins. Það er fyrir
margt löngu búið að henda félagsfræði-
armi Darwinismans í ruslakistu sögunnar
enda í sjálfu sér lítið annað en heimsku-
legt kynþáttahatur. Engu að síður hefur
frjálsleg túlkun kenninga Darwins feng-
ið sumpart að lifa í, og hin upprunalega
kenning tapast í, þýðingum eins og
„hinir sterkustu sigra“. Það yrði í sjálfu
sér mikilvægt framfaraskref ef menn
myndu átta sig á að þá er ekki verið að
vitna í þróunarkenningu Darwins.
1
Þeir sterkustu eru ekki
líklegastir til þess að lifa
af heldurþeirsem lagasig
að aðstæðum.
2
Stundum getur breyskleik-
inn borgað sig þó að flestir
reyni að breiða yfir hann
eftir bestu getu.
3
Magnús Sveinn Helgason
sagnfræðingur fjallar í
þriðju og síðustu grein
sinni um upphaf kauphall-
4
arreksturs á íslandi, um
tilgang og hlutverk við-
skiptaþingsins á fyrsta
áratug rekstrarins.
okaVa ri
.St)1