Vísbending - 01.10.2004, Blaðsíða 3

ISBENDING
Allar gáttir opnast
Guðmundur Magnússon
hagfræðingur
Þegar Islendingar fengu heirna-
stjóm fyrir 100 ámm var viðskipta-
frelsi í heiminum síst minna en nú
er þótt umfang viðskiptanna hafi verið
minna. Fjármagn flæddi óheft milli landa,
fólksflutningar voru nær óheftir og víða
þurfti ekki vegabréf til þess að ferðast
milli landa. Þetta breytist allt eftir 1914
og síðan hafa skipst á haftatímabil og
frelsisskeið. Síðasta áratuginn hefur
heimurinn opnast á ný, bæði með samn-
ingum um afnám viðskiptahindrana og
með tilkomu fjarskiptatækninnar.
A ráðstefnu sem haldin var nýlega
um atvinnuhætti á íslandi kom glöggt
fram að frjáls viðskipti hafa verið for-
senda bæði fyrir sjálfræði og hagsæld
þjóðarinnar.
Hættulegtefni
Fyrir 25 árum bað Félag íslenskra stór-
kaupmanna mig að flytja nokkur
erindi í útvarpið þar sem fjallað yrði um
frelsi í viðskiptum og breytta viðskipta-
hætti á íslandi. Margar verslanir sem
stóðu á gömlum merg voru að hverfa af
sjónarsviðinu, innlend framleiðsla átli í
vök að verjast gagnvart innflutningi,
sérhæfing í verslun hélt innreið sína og
kynslóðaskipti áttu sér stað í eignar-
haldi. Enn þá ríkti verðlagseftirlit, hand-
stýring gengis og vaxta, skömmtun fjár-
magns, útdeiling innflutningsleyfa og
ferðamannagjaldeyris.
Ti I flutnings erindisins kom þó aldrei
en efnið birtist þess í stað í nokkrum
pistlum í Morgunblaðinu. Þegar á
reyndi krafðist útvarpsráð þess að fá að
sjá erindin áður en þau yrðu flutt. Við
þetta gat ég ekki sætt mig og því fór sem
fór. Það skal reyndar sagt útvarpsráði
til varnar að á þessum tíma litu sumir á
heildsala, fasteignasala og viðskipta-
fræðinga nánast sem hættulega menn.
Verslun og viðskipti hafa tekið enn
meiri stakkaskiptum síðustu 25 árin á
Islandi en nokkurn gat órað fyrir. Sam-
bandið hefur lagt upp laupana, kaup-
maðurinn á horninu er nær horfinn,
skömmtunarskrifstofum fyrir verð og
magn hefur verið lokað, frjálst er að flytja
inn nánast hvað sem er, frjálsir vextir og
frjáls álagning hefur verið tekin upp,
viðskipti eru stunduð á Netinu innan-
lands sem utan, frjálsir fjármagnsflutn-
ingar eru leyfðir og óskammtaður gjald-
eyrir er nú fyrir hendi.
Utvistun, stöðlun, sjálfvirkni, sjálfs-
afgreiðsla og netsala eru orðin daglegt
brauð.
Óhætt er að fullyrða að aðildin að
EFTA og samningurinn um Evrópska
efnahagssvæðið hafi skipt sköpum um
að íslendingar tileinkuðu sér viðskipta-
hætti annarra þjóða og tóku upp alþjóð-
legar samkeppnisreglur. Fjórfrelsið svo-
nefnda fól í sér óheft flæði vöru og þjón-
ustu, frjálsa fjármagnsflutninga og
frjálsa för vinnufólks.
Allur heimurinn undir
Nú er svo komið að hreyfingar á fjár-
málamörkuðum í fjarska hafa snar-
lega áhrif á starfsemi fyrirtækja og hag
einstaklinga á Islandi. Lífeyrissjóðir,
verðbréfafyrirtæki og einstaklingar eiga
hlut í erlendum sjóðum sem dreifa hluta-
fjárkaupum sínum um allan heim.
Að morgni dags, 8. desember 1997,
var flestöllum fjármálafyrirtækjum í
Tælandi lokað þegar gjaldmiðill lands-
ins, baht, snarféll í verði.1 Fyrirtækin
höfðu tekið dollaralán í ríkum mæli og
endurlánað í innlendri mynt í trausti þess
að yfirlýst stefna stjórnvalda um stöð-
ugt gengi myndi haldast. Reyndin varð
önnur og gjaldmiðillinn féll um 30%. I
kjölfarið fylgdu gengisfellingar í fleiri
Asíulöndum, í Suður-Kóreu og Malasíu
og á Filippseyjum. Erlendir fjárfestar
reyndu að endurheimta skuldir sínar og
erlend fjárfesting hvarf eins og dögg
fyrir sólu. Eftirspurn eftir ýmsum hrá-
efnum minnkaði, svo sem kopar og áli
og einnig olíu. Þetta koma illa við olíu-
ríki eins og Rússland. Þar með varð
skortur á gjaldeyri í Rússlandi og 17.
ágúst hrundi spilaborgin. Rússar gátu
ekki staðið í skilum með greiðslur af
erlendum lánurn. Lánveitendur Rússa á
Vesturlöndum töpuðu stórfé og reiðu-
fjárskortur gerði vart við sig hjá þeim.
Þeir reyndu þá að bjarga eigin skinni
með því að selja verðbréfaeignir sínar í
Brasilíu, Egyptalandi, Israel, Mexíkó og
fleiri löndurn með afföllum. Hlutafjárins
settu þeir í bandarísk ríkisskuldabréf.
Gengishækkun varð á bréfunum og
vextir lækkuðu. Flestir höfðu veðjað á
vaxtahækkun og LTCM-sjóðurinn í
Bandaríkjunum hafði tekið gríðarlegar
fúlgur að láni til þess að græða á því.
Það fór ekki betur en svo að bandaríski
seðlabankinn varð að hlaupa undir
bagga með sjóðnum, reyndar í því skyni
að afstýra hruni fjármálamarkaðarins.
Frá 2000-2003 lækkaði hlutabréfa-
verð stórum á flestum mörkuðum heims.
Niðurleiðinni má skipta í þrjá áfanga. I
mars árið 2000 hrundi verðið á fjarskipta-
fyrirtækjum — hin svonefnda netsápu-
kúla sprakk — en mörgum hafði tekist
að selja „væntingar“ urn himinháan
hagnað sent lét á sér standa. Snemma
árs 2001 varð afturkippur í heimsbú-
skapnum sem hryðjuverkin 1 I. septem-
ber það ár snerptu á. Þriðja lækkunin
komíkjölfarviðskiptahneykslaíBanda-
ríkjunum snemma árs 2003. Síðan hefur
(Framhald á síðu 4)
Mynd 2. Ferðalag íslensku krónunnar m.v. evru
frá 2000 til 2002
2000
3