Vísbending - 18.02.2005, Blaðsíða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
18. febrúar 2005
7. tölublað
23. árgangur
Fallvalt stórveldi
Tuttugasta öldin var öld Bandaríkj-
anna sem stórveldis heimsins, sér-
staklegasíðarihlutaaldarinnar,þeg-
ar smám saman kom i ljós að grundvöllur
Sovétríkjanna var ekki eins traustur og leit
út fyrir. Bandaríkin báru höfuð og herðar
yfirönnurríki miðað viðríkidæmi hagkerf-
isins. Síðasta áratuginn hafa Bandaríkin
verið eina stórveldi heimsins. Og það er
erfitt að ímynda sér heiminn öðruvísi en
með Bandaríkin sem leiðandi stórveldi.
Sagan hefur hins vegar kennt okkur að
stórveldikomaogfara. Lítill vafi leikurá
að það fjarar undan Bandaríkjunum sem
hinu eina sanna stórveldi heimsins og er
það kannski tímanna tákn að Bandaríkja-
dollarinn heldur áfram að falla, nokkuð
sem hefði þótt óhugsandi einungis fyrir
fáeinum misserum.
Stórveldi fyrr og nú
Síðustu tuttugu aldirnar hafa stórveldi
komiðogfarið. Rómverskastórveld-
ið var og hét á fyrstu öldunum en þegar
komið var fram á tíundu öldina voru það
ríki Asíu, Kína og Indland, sem voru
stórveldi síns tíma. Samkvæmt Angus
Maddison (The WorldEconomy—A Mill-
ennial Perspective) þá var hlutur Asíu í
heimsframleiðslunni árið 1000 um 76%
en á sama tíma stóðu Vesturlönd fyrir
um 11% af heimsframleiðslunni. Þegar
komið var fram á íjórtándu öld höfðu
hins vegar mörg vestræn ríki farið fram
úr Kína, sem var stórveldi Asíu, miðað
við landsframleiðslu á mann (sjá mynd
1). Þó var það ekki fyrr en komið var á
tuttugustu öld sem hlutur Bandaríkjanna í
heimsframleiðslunni varð stærri en hlutur
Kína (sjá mynd 2).
Landsframleiðsla á mann er ágætur
mælikvarði á það hvernig ríki hafa risið
og fallið frá sextándu öld en talnagögn
Maddisons eru ónákvæm fyrirþann tíma.
Þá hafði Feneyjaveldið náð hápunkti sín-
um sem viðskiptaveldi Evrópu en þrátt
fyrir stöðnun voru Feneyjar þó ríkasti
hluti Evrópu allt þartil hollenska undrið
náði að slá um sig á sautjándu og átjándu
öld. Portúgal og Spánn höfðu einnig lifað
sín gullaldartímabil en þegar kornið var
fram á sextándu öld var Spánn eiginlega
orðinn gjaldþrota. A nítjándu öld varþað
breska heimsveldið sem réð lögum og
lofum og var efnahagsveldi heimsins.
Loks þegar komið var fram á tuttugustu
öldina voru það Bandaríkin sem tóku við
sem efnahagsveldi heimsins.
Reyndar einskorðast efnahagsfram-
farir í heiminum meira og minna við
tuttugustu öldinaþarsem fyrirþann tíma
voru einungis smávægilegar framfarir
hvað varðar landframleiðslu á mann eins
og sjá má á mynd 1. Það sem er áhuga-
vert er að eftir þúsund ára efnahagslegan
blund er gamla stórveldið Kína að færast
í vöxt á ný eins og sjá má þegar hlutur
einstakra landa í heimsframleiðslunni
er skoðaður. Hlutur Bandaríkjanna var
mestur um miðja tuttugustu öldina en
hlutur Asíuþjóða náði þá einnig lágmarki
og var innan við 20% af heimsframleiðsl-
unni. í lok tuttugustu aldar var þó ljóst
að Bandaríkin voru óskorað heimsveldi,
bæði þegar horft er til landsframleiðslu
á mann (sjá mynd 1) og hlut þeirra í
heimsframleiðslunni (22% - sjá mynd 2).
Það er þó ýmislegt sem bendir til þess að
Bandaríkin muni falla í sömu gildrur og
fyrri stórveldi þessa heims.
Að verða af aurum api
Ef sagan kennir okkur eitthvað um
heimsveldi sögunnar þá er það að
auðsældin hefur oft orðið þeim að falli. í
bók sinni The Wealth andPoverty ofNat-
ions orðaði David Landes þetta eitthvað á
þá leið að auðveldir peningar væru vondir
og að skannntímaávinningur gæti leitt til
afbökunar og langtímaeftirsjár. Stundum
er þessi klaufalega meðferð á auðlindum
og ríkidæmi kölluð hollenska veikin.
Þjóðlönd þurfa ekki að vera stórveldi til
þess að falla í þá gildru að verða auðsæld-
inni að bráð, eyða um efni fram og sóa fjár-
munum og auðlindum. Saga stórveldanna
ætti að vera víti til varnaðar.
Mynd 1. Verg lundsframleiðsla á mann í nokkrum
stórveldum á mismunandi tímapunktum
J c
Mynd 2. Hlutur einstakra ríkja í heimsfram-
leiðslunni á mismunandi tímapunktum
1500 1600 1700 1820 1870 1913 1950 1973 1998
Heimild: Angus Maddison

J J J
lö flffíl [ ÍJr [kí m
1500 1600 1700 1820 1870 1913 1950 1973 1998
■ italio
□ Holland
□ Spánn
□Bretland
■ Sovétrikin
□ Bandorlkin
□Kína
Alan Greenspan virðist''
stundum líkjast meira
trúarleiðtoga en banka-
manni eða hagfræðingi.
1
Flest bendir til þess að
Bandaríkinhafiþegarupp-
lifað hápunkt sinn sem
efnahagslegt stórveldi.
2
Tilgátan um brotnar rúður
sem var leiðarljós í hreins-
unNewYorkborgarereinn-
ig nothæf i fyrirtæ
Styrkleikar og veikleikar
Islands gefa vísbendingar
um að halda þurfi vel á
.óKASATisiíjkmuin á næstunni.
4