Vísbending - 10.03.2006, Blaðsíða 2

ISBENDING
Afbrot hinna efnameiri
Helgi Gunnlaugsson
prófessor í félagsfræði
við Háskóla Islands
r
rið 1939 vakti þáverandi for-
seti bandarísku félagsfræði-
samtakanna, Edwin Sutherland
(1883-1950), fyrst athygli á viðskipta-
brotum í setningarræðu sinni á ársþingi
samtakanna. Sutherland, sem löngum
hefur verið kallaður „faðir bandarískr-
ar afbrotafræði“, kynnti þar hugtakið
„hvítflibbabrot" (e. white collar crime),
sem síðan hefur orðið vel þekkt hugtak
á Vesturlöndum.
Skilgreining
viðskiptabrota
r
Istuttu máli fela hvítflibbabrot í sér
misnotkun á mikilvægri valdastöðu
til ólögmæts ávinnings. Rannsóknir á
málefninu hafa færst í vöxt á síðustu
áratugum, sérstaklega í Bandaríkjunum,
og hafa margir sérhæft sig á þessu sviði.
Fræðimenn eru almennt sammála um
að brot af þessu tagi séu meðal þeirra
alvarlegustu í samfélaginu. Tjónið sé
ekki aðeins ijárhagslegt, heldur bitni
það einnig á lífí og heilsu fólks, fyrir
utan að þessi brot draga úr siðferðisvit-
und borgaranna. Þolendurbrotanna geta
verið ýmsir, m.a. eigendur fyrirtækja,
starfsfólk, viðskiptavinir, almenningur
og umhverfið í heild sinni.
Tegundir viðskiptabrota
Efnahagslegt tjón er talið margfalt
meira en hlýst af venjulegum stræt-
isbrotum. Ólögmætt samráð um verð,
vörusvik og brot á lögum um einokun
og hringamyndanir eru fáein dæmi um
tjón af þessum toga. Þekkt mál af þessu
tagi varðar samráð um verð. Máliö hófst
á fimmta áratug síðustu aldar og tengdist
stærstu framleiðendum rafmagnstækja í
Bandaríkjunum. Millistjómendur fyrir-
tækjanna hittust reglulega á laun á afvikn-
um stöðum og ákváðu sameiginlega verð
á ýmsum fylgihlutum framiciðslunnar.
Þegar þeir urðu uppvísir að samráðinu
á sjöunda áratugnum var áætlað að tap
neytenda hefði verið um 1,7 milljarðar
dollarar á ári á sjö ára tímabili. Sjö af
samsærismönnunum voru dæmdir í 30
daga fangelsi og 21 til viðbótar í 30 daga
skilorðsbundið fangelsi sem var fáheyrt
á þessum tíma og vakti mikla athygli.
Lögfræðingur eins hinna dæmdu lét í
ljós viðbrögð sín með þeim orðum að
skjólstæðingur sinn ætti alls ekki skilið
að lenda bak við lás og slá með ótíndum
glæpamönnum.
Hversu algengt er samráð um verð-
lag? Rannsóknir sýna að það er býsna al-
gengt. Samkvæmt könnunum telur meira
en helmingur forstjóra í 1000 stærstu
fyrirtækjum Bandaríkjanna samráð í við-
skiptalífmu algengt.
Heilsutjón birtist í því hvernig fyrir-
tæki, ýmist vísvitandi eða af vanrækslu,
valda starfstengdum sjúkdómum, líkams-
tjóni og dauðsföllum. Otryggar vinnu-
aðstæður og hættuleg efni einsog finna
má í sumum námum og verksmiðjum
hafa leitt af sér margvíslega heilsukvilla
og örkuml meðal starfsfólks. Sá skaði
sem neytendur verða fyrir felst m.a. í
gölluðum afurðum á borð við mat, lyf
eða bifreiðir. Þekkt dæmi á síðari árum
er sala bílsins Ford Pinto sem fullyrt var
að hafi valdið dauða hundraða ökumanna
og farþega vegna galla í eldsneytistanki.
Borgararnir geta sömuleiðis orðið fyrir
skaða af mengun andrúmsloftsins, vatns
eða hávaða. Mál sem tengist Love Canal
svæðinu í New York fy lki er lýsandi fyrir
slíkt tjón (Levine, 1982). A 5. og 6. áratug
síðustu aldar losaði efnafyrirtæki sig við
um 20 þúsund tonn af úrgangi á svæðinu
og setti fagurgrænt gras y fír. Síðar risu þar
íbúðabyggingar, grunnskóli og leikvöllur.
Seint á áttunda áratug aldarinnar byrjaði
svört efnaleðja að seytla inn í kjallara
skólans og nærliggjandi íbúðarhús. Tíðni
fæðingargalla, fósturláta og heilsutengdra
vandamála var í kjölfarið óvenjuhá með-
al íbúa svæðisins, sem margir röktu til
efnaúrgangsins.
Tjón á siðferðisvitund felst í því að
traust borgaranna á helstu stofnunum
samfélagsins minnkar. Sumirfræðimenn
telja tjón af þessu tagi jafnvel enn alvar-
legri fylgifisk hvílflibbabrota en hið fjár-
hagslega og hið líkamlega. Ef virðulegir
borgarar sem hafi allt til alls standi í sið-
lausu eða ólöglegu athæfi sé mikil hætta
á að siðleysi breiðist út í allt samfélagið
til venjulegra borgara. Sem dæmi má
nefna að í kj ölfar Watergate-hneykslisins
í Bandaríkjunum á áttunda áratug síðustu
aldar dró mjög úr trausti borgaranna á
stofnunum ríkisins.
Skýringar á viðskiptabrotum
Hefðbundnar skýringar afbrotafræð-
innar á afbrotum duga fæstar þegar
kemur að hvítflibbabrotum. Varla er hægt
að halda því fram að hvítflibbabrotamenn
eigi við félagslega örvæntingu eða per-
sónulega erfiðleika að stríða. Yfírhöfuð
hefur þeim gengið vel í skóla og ijöl-
skyldumálin eru í himnalagi hjá þeim,
m.ö.o. þeir eru sannkallaður rjómi sam-
félagsins. Frumkvöðull hvítflibbarann-
sókna, áðurnefndur Sutherland, hélt því
fram að ef hefðbundnar skýringar dugi
ekki til að skýra hvítflibbabrot sé í raun
engin trygging fyrir því að þær dugi
til að skýra önnur brot. I kjölfarið setti
Sutherland fram kenningu sína um ólík
félagstengsl (e. differentiai association)
sem varpi ljósi á öll afbrot, hvítflibba-
brot meðtalin. Kjami kenningarinnar er
að brotahegðan lærist í samskiptum við
aðra sem telj a lítið mál að fara á s veig við
lögin. Einstaklingar geti því við tilteknar
aðstæður hneigst til brota ef jákvæðar
hugmyndir um athæfi af því tagi vega
þyngra en leið löghlýðninnar. Það er ekki
aðeins aðferðin við að fremja brotin sem
er lærð í samskiptum heldur ekki síður
það hvernig menn réttlæta brotin fyrir
sjálfum sér og öðrum. Staðhæfingar eins
og að viðskipti séu ekki fyrir veiklundaða
eða að allir frernji brot af þessu tagi eru
dæmi um réttlætingar eða afsakanir sem
þjóna því hlutverki að eyða sektarkennd.
Kenning Sutherlands er enn í dag álitin
mikilvægasta skýringin á viðskiptabrot-
um og er jafnframt áhrifamikil til að skýra
önnur brot.
Fræga rannsókn af þessum toga má
finna í bókinni Corporate Ethics and
Crime eftir Marshall Clinard (1983).
Viðtöl við millistjómendur stærstu fyr-
irtækja Bandaríkjanna leiddu í ljós að
helstu áhrifaþætti ósiðlegrar eða ólög-
mætrarhegðunar væri að finna innan við-
komandi fyrirtækja. Y firstjórn fyrirtækja
(e. top management) gefi tóninn, ásamt
þrýstingi sem millistjómendur verði fyrir.
Odrengilegirstarfshættirsamkeppnisað-
ila eða erfið ljárhagsstaða fyrirtækjanna
hefði minni áhrif en fyrrnefnd atriði.
Meirihluti viðmælenda Clinards taldi
að æðstu stjórnendur væru í raun ábyrg-
ir fyrir brotum undirmanna sinna. Sér-
lega viðsjárverðir væru stjómendur sem
væru fyrst og ffemst peningalega þenkj-
andi, þeir sem umfram allt vildu tryggja
skjótfenginn gróða. Aftur á móti væru
þeir sem hann kallaði faglega þenkjandi
stjórnendurmun ólíklegri til að stuðla að
brotum af þessu tagi. Persónueinkenni
æðstu stjómenda hafi því úrslitaáhrif á
innri starfsemi fyrirtækja og ákvarði að
slórum hluta hvort aðrir innan fyrirtæk-
isins gerist sekir um ólögmæta hegðun
eða ekki.
(Framhald á síðu 4)
2