Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1957, Blaðsíða 32

692
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Jólin og heiðnar venjur
Úr fyrirlestri eftir Sœmund Eyjólfsson f *
JÓLIN eru sú hátíð, sem allir eiga
að leggja sinn skerf til, til þess að
þau verði sem viðhafnarmest, eins
og segir í vísunni:
Hátíð fer að höndum ein,
hana vér allir prýðum.
Lýðurinn tendri ljósin hrein,
líður að tíðum,
líður að helgum tíðum.
Svo þegar jólin koma í allri
sinni dýrð, þá svarar viðhöfnin og
hátíðarbragurinn fullkomlega til
eftirvæntinganna. Fyrst og fremst
eru allir snortnir og hrærðir í
hjarta af hinni miklu helgi hátíðar-
innar, og svo bætist þar við öll
viðhöfnin. Þá eru bornir fram allir
beztu réttir, sem föng eru á; ’allir
eru prúðbúnir; allt er uppljómað af
Ijósum — ekkert myrkur. Þeir,
sem oft kemur illa saman endra-
nær, eru þá sem beztu bræður á
þessari hátíðisstundu. Og svo
hljóma klukkurnar við hverja
kirkju. Það er þá, að „bergmáls-
blíð um dali berast klukknahljóð“,
— klukknahljóðið, sem er svo
máttugt að reka burt allt óhreint,
smb. „Vox mea est bamba, possum
depellere satan“. Það er sem ein-
hver helgi, fegurð, yndi og friður
hvíli yfir öllu, — það er sem allt
taki undir með englum himinsins,
og boði frið á jörð og velþóknun
yfir mönnunum.
En það virðist undarleg ósam-
kvæmni í því, að einmitt á þess-
ari hátíð þegar allt er svo fagurt
og dýrlegt, og svo sýnist sem
ekkert óhreint ætti að geta verið
nálægt, að einmitt þá er sérstak-
lega mikið á ferð af ýmis konar
vættum og óhreinum öndum.
í fyrri daga voru mjög marg-
breyttar reglur sem gæta varð, til
þess að geta fullkomlega óhultur
notið jólagleðinnar; það þurfti að
búa vandlega um hnútana, ef allt
átti að fara vel.
Ein af þessum óvættum, sem á
ferðinni eru um jólin, er jólakött-
urinn. Hann gerir engum þeiro
mein, sem eignast einhverja nýa
fiík fyrir jólin, en hinir allir „fara
í jólaköttinn“, eða „klæða jóla-
köttinn“, sem það er kallað sums
staðar á Norðurlandi. Á jólanótt-
inni er og huldufólkið á ferðinni.
í fyrri daga fór það oft inn í híbýli
manna og helt þar veizlur með
söng og dansi og alls konar gleði.
Það var æði varúðarvert að vera
einn heima á jólanóttina vegna
huldufólksins, enda varð mörgum
hált á því; — það voru margs kon-
ar reglur, sem þurfti að gæta til
þess að styggja ekki huldufólkið,
því að það er allt annað en gam-
an að fást við það ef því mislíkar.
Svo eru nú jólasveinarnir á ferð-
inni, en eg veit ekki annað en það
sé nokkurn veginn hægt að kom-
ast af við þá. Jafnvel tröll og
draugar voru sérstaklega á ferðinni
á jólanóttinni, smb. söguna um
Glám, Silfrastaða-Skeljung og hin-
ar mörgu sagnir um sauðamennina
sem hverfa á jólanóttina.
Þegar vér gætum að öllum þess-
um hugmyndum, sem standa í sam-
bandi við jólin, um jólasveina,
jólakött, ferðir og dansa huldu-
fólksins o. s. frv., þá sjáum vér,
að þær geta eigi staðið í beinu
sambandi við hina kristilegu helgi
jólanna, þær hljóta að eiga annan
uppruua.
Sæmundur Eyólfsson
í heiðnum sið voru jólin í mikl-
um hávegum höfð, eins og nú;
þau voru ein af hinum mestu há-
tíðum forfeðra vorra, því að „í
heiðnum og helgum sið, á horfnri
og nýrri öld, ýtar hafa haldið heil-
agt jólakvöld". Þá viðhöfðu menn
ýmsar helgiathafnir, til þess að
vinna hylli guðanna. Þá voru höfð
stór blót, og var þá einkum blótað
til árs og friðar, og þá stigu guð-
irnir niður til bústaða mannanna
og færðu þeim líkn og blessun.
Ef vér gætum vel að öllu, sjá-
um vér, að jafnvel ekkert af þessu
hefir dáið fullkomlega út; það hef-
ir aðeins tekið sér önnur form.
Ennþá eru hinir fornu guðir sér-
staklega nálægir um jólin, þótt
þeir komi fram í mjög ólíkri mynd.
Hinar fornu blótveizlur hafa eigi
dáið út með öllu. Ennþá blóta
menn jafnvel til árs og friðar.
í Noregi er flokkur af vættum,
sem er á ferð um jólin; flokkur
þessi heitir „Asgárdsreien“ eða